بررسی‌های بی‌بی‌سی فارسی نشان می‌دهند در دو سالی که از آغاز همه‌گیری کووید-۱۹ در ایران گذشته، حدود ۳۰۰ هزار نفر در ایران قربانی این همه‌گیری شده‌اند. این رقم بیش از دو برابر آمار رسمی جانباختگان کرونا در ایران در همین مدت است.
این برآورد با مقایسه موارد هفتگی فوت ثبت‌شده در این مدت با میانگین موارد هفتگی فوت در ۵ سال پیش از آغاز همه‌گیری انجام شده است.
به اختلاف این دو، “مرگ‌ومیر اضافی” گفته می‌شود و هزینه انسانی خالص همه‌گیری را نشان می‌دهد.
بر اساس آمارهای سازمان ثبت احوال از دوم بهمن ۱۳۹۸ تا ۲۴ دی ۱۴۰۰، بیش از یک میلیون و ۲۶ هزار نفر در ایران فوت کرده‌اند. اگر روال سال‌های قبلی ادامه پیدا می‌کرد، انتظار می‌رفت حدود ۷۲۹ هزار مورد فوت ثبت شود.
طبق اطلاعاتی که تابستان پارسال به بی‌بی‌سی فارسی درز کرد، نخستین مورد مرگ ناشی از کووید-۱۹ در ایران ۲ بهمن ۱۳۹۸ اتفاق افتاده بود که یک ماه قبل از تاریخ اولین مورد مرگ رسمی است.
چقدر مرگ‌ومیر اضافی با همه‌گیری کرونا مرتبط است؟
دلایل متعددی وجود دارند که باعث می‌شوند شاخص مرگ‌ومیر اضافی راه بهتری برای برآورد هزینه انسانی خالص یک بیماری مسری مرگبار جدید مانند کووید-۱۹ باشد.
دکتر فرین کمانگر، استاد اپیدمیولوژی در دانشگاه ایالتی مورگان آمریکا می‌گوید شمارش دقیق مرگ‌های ناشی از کووید-۱۹ کار آسانی نیست. او می‌گوید: “در اوایل همه‌گیری ایران و بسیاری از کشورهای دیگر با کمبود تست مواجه بودند و در نتیجه ممکن است کووید-۱۹ به عنوان دلیل مرگ تشخیص داده نشده باشد. در کنار این بعضی وقت‌ها بیماران چند بیماری هم‌زمان دارند. مثلاً شخصی که سابقه بیماری قلبی دارد، با ابتلا به کووید-۱۹ بیماری قبلی تشدید می‌شود و ممکن است مرگ او را به حساب این بیماری زمینه‌ای بگذارند و نه کووید.”
به گفته آقای کمانگر، دلیل سوم دشواری محاسبه آمار جانباختگان مسأله مرگ‌های غیرمستقیم است. این پزشک می‌گوید: “بعضی وقت‌ها در زمان اپیدمی شدید افراد به موقع به بیمارستان نمی‌رسند و در خانه فوت می‌کنند؛ یا به دلیل مشغله شدید کادر درمان، ممکن است درست ثبت نشده باشد.”
ماهان غفاری، پژوهشگر همه‌گیرشناسی و تکامل ویروس در دانشگاه آکسفورد بریتانیا معتقد است هماهنگی نسبی میزان مرگ‌ومیر اضافی با آمار رسمی جانباختگان کرونا نشان می‌دهد که احتمالاً این افراد بر اثر ابتلا به کووید-۱۹ فوت کرده‌اند.
آقای غفاری می‌گوید: “چیزی که باعث می‌شود بتوانیم اکثر این موارد مرگ‌ومیر اضافی را ناشی از کرونا بدانیم، رفتار نمودار و همبستگی بسیار زیاد آن با نمودار آمار رسمی کروناست. چرا که شما نمی‌توانید یک پیک بسیار بالای موارد فوت در یک بازه زمانی کوتاه را به یک عامل عفونت‌زای دیگر یا مثلاً مشکلات اقتصادی نسبت بدهید.”
به گفته آقای غفاری “مسائلی مانند فقر و مشکلات مالی، یا عدم رسیدگی به بیماران سرطانی تنها در درازمدت آمار مرگ‌ومیر را افزایش می‌دهند، نه در یک بازه محدود و با یک پیک بسیار شدید.”
بیماری کشنده برای میانسالان و سالمندان
بررسی آمارهای سازمان ثبت احوال نشان می‌دهند که اگرچه میزان کلی مرگ‌ومیر در دو سال گذشته نسبت به دوران پیش از همه‌گیری افزایش قابل توجهی داشته، ولی این افزایش در همه گروه‌های سنی یکسان نبوده است.
به گفته دکتر فرین کمانگر نمودار تغییرات نرخ مرگ‌ومیر نسبت به دوران پیش از کرونا، دو نکته مهم را نشان می‌دهد: “یکی این‌که میزان مرگ‌ومیر در افراد زیر ۳۵ سال در دو سال گذشته نسبت به سال‌های قبل تغییری نکرده است. چرا که جوان‌ترها عموماً به دلایلی نظیر تصادف فوت می‌کنند، نه ابتلا به کووید-۱۹. نکته دیگر این است که تابستان امسال درصد افزایش مرگ‌ومیر در افراد بالای ۸۰ سال کمتر از گروه‌های سنی دیگر بوده است. به احتمال زیاد دلیلش این است که آنها اولین گروه سنی بودند که واکسن دریافت کردند.”
دکتر کمانگر می‌گوید: “اگر کل نمودار را نگاه کنید و زیر ۳۵ ساله‌ها را با بقیه گروه‌های سنی مقایسه کنید، مشخص می‌شود که بخش عمده این افزایش مرگ‌ومیر ناشی از کووید-۱۹ است.”
کدام استان‌ها بیشترین قربانی کرونا را داشتند؟
با نگاهی به میزان استانی مرگ‌ومیر اضافی مشخص می‌شود که در موج اول همه‌گیری کرونا (تا پایان اردیبهشت ۱۳۹۹) استان گیلان شاهد بیشترین افزایش موارد فوت نسبت به جمعیتش بوده است. چهار استان گلستان، مازندران، قزوین و قم هم تلفات بالایی را نسبت به جمعیتشان تجربه کردند. ولی بخش‌های زیادی از جنوب و شرق ایران نسبتاً مصون ماندند.
در موج دوم، یعنی از خرداد تا شهریور ۱۳۹۹، همه‌گیری تقریباً به همه استان‌ها سرایت کرد و ۱۷ استان کشور شاهد بیش از پنج مورد مرگ‌ومیر اضافی به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیتشان بودند.
با رسیدن پاییز و فصل سرما، موج سوم همه‌گیری بسیار مرگبارتر بود. استان آذربایجان شرقی در این پنج ماه شاهد بیش از ۱۵ مورد مرگ‌ومیر اضافی به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیتش بود. این نرخ در ۱۴ استان دیگر هم بین ۱۰ تا ۱۵ نفر بود.
در موج چهارم (اسفند ۱۳۹۹ تا خرداد ۱۴۰۰) استان البرز بیشترین قربانی را نسبت به جمعیتش تجربه کرد و اکثر استان‌های مرکزی و غربی کشور هم شاهد بیش از پنج مورد مرگ‌ومیر اضافه به ازای هر ۱۰ هزار نفر بودند.
ولی مرگبارترین موج همه‌گیری کووید-۱۹، موج پنجمی بود که تابستان امسال آغاز شد. تنها در طول تابستان و پاییز ۱۴۰۰ هفت استان بیش از ۱۵ مورد مرگ‌ومیر اضافی را به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیتشان ثبت کردند.
در مجموع ظرف دو سال گذشته، استان البرز شاهد بیش از ۵۰ مورد مرگ‌ومیر اضافی در هر ۱۰ هزار نفر بوده که بالاترین نرخ در بین همه استان‌های ایران است. این یعنی تقریباً از هر ۲۰۰ نفر در این استان، یک نفر جانش را به خاطر همه‌گیری از دست داده است.
نرخ مرگ‌ومیر اضافی در هشت استان دیگر از جمله قم، آذربایجان شرقی، اصفهان و تهران هم بیشتر از ۴۰ نفر در هر ۱۰ هزار نفر بوده است.
به گفته ماهان غفاری “از موج سوم ما شاهد این هستیم که ویروس در کل کشور پخش شده است. این به ما نشان می‌دهد که بعد از آن، محدودیت‌های منطقه‌ای برای کنترل چرخش ویروس کافی نبود و همان طور که محققان و پزشکان می‌گفتند، قرنطینه سراسری برای پایین نگه داشتن آمار ابتلا لازم بود.”
او می‌گوید: “مشابه این نگرانی برای سویه اومیکرون هم وجود دارد. چرا که سرایت‌پذیری این سویه حتی از سویه دلتا هم بالاتر است و کار کنترل چرخش ویروس بسیار سخت خواهد بود.”
از آغاز همه‌گیری کرونا در مقاطع مختلف، جمهوری اسلامی به لاپوشانی درباره آمار واقعی مبتلایان و کشته‌شدگان متهم شد.
همچنین عملکرد حکومت ایران برای تزریق واکسن کرونا و دستور آیت‌الله خامنه‌ای برای ممنوع کردن واردات واکسن‌های ساخت آمریکا و بریتانیا در دوره مهمی از همه‌گیری، از دیگر موضوعاتی بودند که موجب شدند تا انتقادهای بسیاری مطرح شود.