روزنامه نگار ایلامی در سالگرد جنبش ایلول، با استفاده از مصاحبه و تاریخ شفاهی به نقش کُردهای فیلی در این جنبش پرداخته است.
مصطفی بیگی در این گزارش می‌نویسد:
در سالگرد گرامیداشت جنبش ایلول هستیم. قیامی کە نقطه‌ی عطفی در تاریخ مبارزات کُرد در عراق بە شمار می‌رود. به همین بهانه بخشی از تاریخ شفاهی کُرد را که در حافظه‌ی جمعی کردهای فه‌یلی ایلام و عراق باقی مانده برای یادآوری تاثیر کرد فه‌یلی در مبارزات کردها در برابر حزب نژادپرست بعث صدامی به یادگار مانده نقل قول می‌کنم و امیدوارم به همت متخصصین امر و با استخراج تاریخ سینه به سینه‌ی این مردمان نستوه، بهانه‌ای شود تا تاریخ شفاهی معاصر این ساکنین پهنه‌ی باستانی موسوم به ایالت پهله‌ی ساسانی و اشکانی که در هماره‌ی تاریخ در گستره‌ای از بغداد تا ایلام و شرق دجله اکثریت بوده‌اند، نگاشته شود؛ قومی که با وجود بومی بودن، به ناحق و برای دیگری‌سازی از آنان و مشروعیت‌بخشی به تخریب، تعریب، تعجیر و ژینوساید این قوم ریشه‌دار بین‌النهرینی، توسط رژیم پانعرب صدام به عنوان غیرعراقی و ایرانی معرفی می‌شدند. قومی که هنوز هم نام باستانی خود را با وجود تعریبی گسترده حفظ کرده است. نام باستانی فه‌یلی (فیلی) مخفف واژه‌ی فهله‌وی است و فهله‌وی نیز معرب پهله‌وی یعنی اهل پهله و گویشوران به زبان پهله‌وی است که زبان رسمی ساسانیان و اشکانیان بوده و نیای زبان کردی است. هنوز هم نام پهله، به عنوان نام شهری کوچک در استان ایلام و مرکز بخش زرین‌آباد از توابع شهرستان دهلران، باقی مانده است.
در ادامه به نقش چند شخصیت برجسته‌ی کُرد فه‌یلی بغداد که از موثرترین افراد جنبش ایلول به شمار می‌روند اشاره می‌شود.
در میان کردهای فەیلی بغداد معروف است کە عصرگاهی تعدادی از فعالان کرد عراقی در مطب (جعفر مامە کریم فیلی) در بغداد گرد هم آمدند و موجودیت حزب دموکرات کردستان عراق را اعلام کردند و غیابا مرحوم ملامصطفی بارزانی رهبر تاریخی کردها و محبوب کردهای فەیلی را بە عنوان رهبر و حبیب مام کریم، وکیل پایە یک دادگستری و برادر دکتر جعفر را بە عنوان سکرتر حزب و جانشین وی برگزیدند.
حبیب نمایندە کردها در مذاکرات حکم‌ذاتی (خودمختاری) بود و معروف است کە صدام نخست‌وزیر پانعرب حزب بعث بە عنوان نمایندە دولت حسن‌البکر، دوبار قرار ملاقات با هیات مذاکرەکنندە کُردی را بر هم زد و اعلام نمودە بود کە چون دکتر حبیب مامە کریم، ایرانی است این هیات را بە حضور نمی‌پذیرد کە وقتی بار سوم، مرحوم ملامصطفی مجددا وی را بە عنوان نمایندە تام‌الاختیار کردها معرفی کرد، صدام مجبور بە پذیرش مذاکرات شد و گفتە می‌شود کە حبیب با طعنە بە صدام گفتە است: همان کردهایی کە تو را کە ضد کرد هستی پای میز مذاکرەی اعطای خودمختاری نشاندند، آخر سر ترا مجبور بە قبول من کرد فەیلی بە عنوان نمایندە کردها کردند.
حبیب‌مام‌کریم از ایل ملکشاهی و متولد زرواتیە (زرباطیە) بودە و پدر و مادر وی متولد ارکواز ملکشاهی ایلام بودەاند و چندی پیش در دهوک عراق فوت نمود. او سردبیر اولین نشریەی کوردی-عربی عراق التاخی بود کە بعدها بە نام خەبات تغییر نام یافت.
کوریس‌کوچرا در مدتی کە برای تحقیق در مورد جنبش کردی بە عراق رفتە بود، مصاحبەهایی ماندگار با وی انجام دادە است. او بە مدت ۱۶ سال در کنگرەی حزب دموکرات کردستان بە عنوان سکرتر حزب برگزیدە شد و هموارە عزیز مرحوم ملامصطفی بود.
آراس حبیب رییس کنگرەی ملی عراق کە از همسر بادینی مرحوم حبیب متولد شدە هم‌اکنون نمایندە مجلس نواب عراق در استان بغداد است. خانم دکتر زکیە حقی فیلی، کە بە عنوان اولین قاضی زن در جهان عرب شناختە می‌شود، رییس شاخە زنان حزب و بنیانگذار جنبش زنان کرد در بغداد شد. وی بعد از سقوط صدام از سوی دولت انتقالی چندملیتی، و بە عنوان یک حقوقدان برجستە ساکن آمریکا، برای تدوین قانون اساسی عراق نوین بە بغداد دعوت شد و پس از تدوین قانون اساسی بە آمریکا برگشت و چندی پیش در آنجا فوت نمود. وی از ایل کُرد پهلە (کوردەلی) ایلام بودە است.
حسین فەیلی، از فرماندهان تاریخی پیشمرگەهای کورد دوران ملامصطفی بود کە فرماندە محور سلیمانیە در دوران مبارزە و شورش ایلول بود. او از ایل کورد پهلە (کوردەلی) است.
علی‌حسین‌فەیلی، روزنامەنگار و سیاستمدار کورد و نمایندە اسبق پارلمان کوردستان در اربیل و رییس موسسە شفق کردهای فەیلی در بغداد کە خبرگزاری بین‌المللی شفق، ماهنامەی کردی گوڵ‌سوو، ماهنامەی عربی‌زبان الفیلی و مجلەی کودکانەی الفیلی للاصغار زیرمجموعەی کاری آن هستند، فرزند شایستەی وی می‌باشد.
علاوە بر این چهرەهای کرد فەیلی، دو کرد فەیلی موثر دیگر نیز در شورای مرکزی حزب دموکرات کردستان، در دوران اولیە تاسیس حزب، بە عضویت درآمدند. عادل مراد فەیلی، از کردهای ئەلی‌شەروان بدرەای کە یکی از ایلات بزرگ کرد فەیلی ایلام و عراق است با تاسیس (طلاب الکوردستانی/ اتحادیەی دانشجویی و دانش‌آموزی کردستانی) در بغداد و در برابر اتحادیەی دانشجوان و دانش‌آموزان عرب در بغداد را تشکیل داد. اتحادیەهای قارچ‌گونەی پانعربی کە در پی سیاست تعریب عراق کە توسط حزب بعث و برای تک‌قومیتی نشان دادن عراق و بغداد تشکیل می‌شدند با این ترفند آن فعال و روزنامەنگار جسور کرد باطل شد.
عبدالرزاق فیلی، از کردهای شیروانی ایلام دیگر روزنامەنگار و کنشگر کرد فەیلی بود کە جایگاهی سترگ در مبارزات کردی داشت. در بغداد این جمع را (ابطال الکوردستانی/ قهرمانان کردستانی) می‌نامیدند.
پس از شکست جنبش ایلول و خروج ملامصطفی و سران حزب دموکرات کردستان از عراق، شش عضو برجستە کرد بە جای رفتن بە ایران و شوروی، بە کوردستان سوریە رفتند و موجودیت حزب اتحادیەی میهنی کوردستان (یەکیەتی نێشتمانی کورد) را بنیان نهادند.
مام جلال طالبانی، نوشیروان مصطفی، عادل مراد فیلی، علی عسکری ، فواد معصوم ، عبدالرزاق فیلی، شش بنیانگذار این حزب بودند. عادل مراد نمایندە مام جلال رییس‌جمهور عراق در هیات تدوین کمیسیون قانون اساسی عراق شد.
این روزها در بحبوحه‌ی شصت و سومین سالگرد آغاز انقلاب “ایلول” (سپتامبر) به رهبری مرحوم ملا مصطفی بارزانی هستیم. انقلاب ایلول پس از اعلام انحلال پارت دموکرات کردستان توسط عبدالکریم قاسم آغاز شد و جرقه‌ای بود برای قیام گسترده علیه بعثی‌ها.
مسعود بارزانی با انتشار پیامی به این مناسبت سالگرد جنبش ایلول نوشته است: این قیام، آرمان مشروع مردم کردستان را چندین گام به پیش برد.
