گره کوری که در آغاز همه‌گیری کرونا در ایران با پنهان‌کاری، نبود مدیریت و سیاسی‌کاری بر بحران کرونا زده شد، گویی بزودی باز نخواهد شد، گره‌ای که وعده‌های تحقق نیافته مسئولین آنرا کورتر هم می‌کند.
پس از اعلام رسمی پاندمی، سازمان بهداشت جهانی سازوکاری موسوم به کواکس (covax) را راه انداخت که هدف آن توزیع واکسن بیماری کووید ۱۹ در کشورهایی است که در این برنامه ثبت نام کردند. کشورها با پیش‌پرداخت بخشی از هزینه‌های تولید واکسن وارد فهرست خریداران شدند.
ایران نیز به عضویت کواکس درآمد و صحبت از خرید ۱۶ میلیون و ۸۰۰ هزار واکسن کرونا در مرحله نخست بود. اما زمانیکه بطور رسمی اعلام شد که واکسن ساخته شده است و کشورهای عضو کواکس برای بدست آوردن آن به رقابت پرداختند، اسم ایران در این لیست خریداران نبود و تازه داستان گنگ و بی‌پایان واکسن در ایران شروع شد.
در دوم دی ماه ۱۳۹۹ محمود نجفی عرب، رئیس کمیسیون اقتصاد سلامت اتاق بازرگانی تهران در گفت‌وگو با خبرگزاری ایسنا اعلام کرد که تحریم‌های آمریکا مانع خرید واکسن از کواکس هستند، اما چندی بعد “واشنگتن پست” گزارشی را منتشر کرد که در آن، به گفته یکی از سخنگویان کواکس، از طرف دفتر کنترل سرمایه‌های خارجی (OFAC)، ]از ارگان‌های‌تحت نظر وزارت خزانه‌داری ایالات متحده آمریکا[ برای ایران به منظور تهیه واکسن معافیت صادر شده است و بنابراین مانعی برای خرید واکسن توسط ایران وجود ندارد.
مشکل در بیرون ایران است یا در درون؟
مریم شکرانی، روزنامه‌نگار اقتصادی، نه تنها تحریم‌های آمریکا بلکه نپیوستن ایران به گروه ویژه اقدام مالی (FATF) را مشکل ایران برای تهیه واکسن می‌داند. از آنجایی که تعداد شرکت‌های تولیدکننده واکسن محدود و زیر نظر سازمان بهداشت جهانی است، در واقع کانال دور زدنی وجود ندارد. بنابراین ایران باید از سیستم U-Turn (سیستمی که با به کارگیری آن بانک‌های ایرانی بدون داشتن ارتباط مستقیم با سیستم بانکی آمریکا و با استفاده از بانک‌های خارجی از خدمات دلاری بهره می‌بردند) استفاده کند؛ “به دلیل اینکه ایران در لیست سیاه اف ای تی اف قرار دارد هزینه نقل و انتقال پول و پیدا کردن منشأ این پول به دوش بانک‌های خارجی می‌افتد و از آنجایی که میزان پول زیاد است هزینه کار برای بانک‌های خارجی زیاد می‌شود و آنها زیر بار این هزینه نمی‌روند”.
به گفته خانم شکرانی، ایران در تمام حوزه‌های واردات دچار مشکل شده است. “این‌ها تبلیغات می‌کردند که نپیوستن ایران به اف ای تی اف هیچ تاثیری روی اقتصاد ایران ندارد و معیشت مردم را با مشکل روبرو نمی‌کند. الان در بزنگاه شیوع کرونا دست‌شان رو شد و متوجه شدند که تاثیر زیادی دارد”.
وزارت بهداشت اعلام کرد که خرید واکسن را از طریق سهمیه کواکس انجام می‌دهند و درگیر نقل و انتقال پول هستند تا مشکل حل شود “ولی نگفتند که حجم واکسن چقدر است؟ و کی قرار است واکسن وارد ایران شود؟” مردم امیدوار شده بودند که احتمالاً مانند سایر کشورها به موقع و بصورت رایگان واکسن را دریافت می‌کنند. کمی بعد لیست کشورهایی را اعلام کردند که از طریق کواکس یا به طور مستقیم از شرکت‌های تولیدکننده واکسن خریده بودند اما اسم ایران در این لیست نبود. وقتی از دست اندرکاران دلیل آن پرسیده شد چند روایت متناقض مطرح شد.
“مصطفی قانعی، رئيس بخش علمی ستاد کرونا گفت چون در ایران تجهیزات نگهداری واکسن در دمای زیر منهای ۷۰ درجه را وجود ندارد بنابراین به کواکس اعلام شد که ایران سهمیه کواکس را نمی‌خواهد. بلافاصله رئيس سازمان هواپیمایی کشوری و وزیر راه و شهرسازی اعلام کردند که ادعای قانعی درست نیست و تجهیزات مورد نیاز برای انتقال و نگهداری واکسن در کشور وجود دارد. همان موقع فعالان بخش خصوصی گفتند که اگر ایران تجهیرات انتقال واکسن را ندارد هواپیمایی امارات زنجیره انتقال واکسن را راه انداخته و ایران می‌تواند از این امکان استفاده کند و هواپیما اجاره کند”.
سپردن کار به کدام بخش خصوصی؟
در ۱۴ فروردین سال ۱۴۰۰ ستاد مقابله با کرونا واردات واکسن کرونا توسط بخش خصوصی را تصویب کرد. محمدرضا شانه‌ساز، رئيس سازمان غذا و دارو، در یک نشست خبری گفت که ۴۹ شرکت بخش خصوصی برای واردات واکسن کرونا اعلام آمادگی کردهاند و برای بیش از ۳۵ شرکت معرفی‌نامه صادر شده اما هیچ یک از این شرکت‌ها نتوانسته‌اند مدارک و مستندات حداقلی را ارائه کنند که نشان‌دهنده واردات از منابع رسمی و اصلی باشد.
به گفته مریم شکرانی، اعضای اتاق بازرگانی که از فعالان بخش خصوصی هستند و واردات دارو را انجام می‌دهند نیز براین باورند که دولت تلاش زیادی کرد تا خودش واکسن را وارد کند و از امتیازات آن بهره ببرد. اما به دلیل مشکلات اف ای تی اف و تحریم می‌توانست تنها در حجم کم واکسن وارد کند.
دولت واردات واکسن را به بخش خصوصی سپرد اما بخش خصوصی نیز نمی‌تواند به طور مستقیم از شرکت‌های تولیدکننده واکسن خریداری کند بلکه این کار را از طریق واسطه یا دلال انجام می‌دهد. “در گفتگو با اتاق بازرگانی معلوم شد که این مجوز به آقای محمد لاهوتی، رئيس کنفدراسیون صادرکنندگان ایران داده شده است که از بستگان هاشمی رفسنجانی است. او از فروردین امسال با یک شرکت دلال وارد مذاکره شده تا واکسن آسترا زنیکا ساخت کره جنوبی و اسپوتنیک روسیه را خریداری کند”.
به باور این روزنامه نگار اقتصادی واکسن‌هایی که از شرکت‌های واسطه خریداری می‌شوند گران هستند. از آنجایی که ایران به اف ای تی اف نپیوسته هزینه خرید واکسن‌ها حدود ۲۵ درصد گران‌تر از نرخ معمول تمام می‌شود، چون این مقدار را باید بابت نقل انتقال پول پرداخت کنند. این در حالی است که هویت شرکت‌هایی که درخواست مجوز واردات واکسن را کردهاند برای اعضای اتاق بازرگانی ناشناخته است و حدس زده می‌شود که این شرکت‌ها تصمیم دارند بازار سیاه واکسن را راه بیندازند و از آنجایی که اتاق بازرگانی نمی‌خواهد که در جریان این پروسه به اعتبارش آسیبی برسد تصمیم دارد به محض اعلام شدن نام این شرکت‌ها خودش را از کار واردات واکسن کنار بکشد.
گفته‌ای که فقط فشار را بر مردم زیاد کرد
در حالی که بیشتر کشورها تلاش می‌کردند که هرچه زودتر واکسن بخرند تا بتوانند از بحران همه‌گیری رها شوند، در ایران همزمان بحث‌های دیگری شروع شد. اینکه خود ایران می‌خواهد واکسن بسازد یا اینکه به گفته علی خامنه‌ای “به واکسن‌های آمریکایی و انگلیسی نمی‌توان اطمینان کرد”.
با توجه به اینکه تحریم‌ها شامل دارو وغذا نمی‌شوند، فشارهای بین‌المللی از سوی افراد و سازمان‌های مدافع حقوق بشر وزارت خزانه‌داری آمریکا محبور کرد که معافیت خرید ایران از کواکس را صادر کند اما این پیچیدگی‌های درون ایران بود که باعث شد واکسن خریده نشود.
به گفته تارا سپهری‌فر، پژوهشگر امور ایران در سازمان دیده‌بان حقوق بشر، گرچه پس از ماه‌ها معافیت مربوط به خرید واکسن از کواکس از طرف آمریکا صادر شد ولی واقعیت این است که ساز و کار ارتباطات مالی با ایران بقدری پیچیده است که سرعت انجام همه کارها را بسیار کاهش می‌دهد و خرید واکسن هم از این مقوله جدا نیست.
“اقداماتی که گروه‌های فعال حقوق بشر انجام دادند براساس حرف عبدالناصرهمتی، رئيس (پیشین) بانک مرکزی ایران بود. درآن زمان مشکل ایران این بود که برای مشارکت در سیستم کواکس باید یک سری پرداخت‌های اولیه انجام می‌داد. توجه به اینکه فروش نفت ایران کاهش یافته است این کشور کلاً ارز خارجی خیلی کمی دارد و بصورت پول در چند کشور ذخیره شده اند که بخش اصلی آن در عراق و بانک‌های کره جنوبی است.
ولی وقتی در سال ۲۰۱۹ بانک مرکزی ایران تحریم شد و این تحریم تروریستی بود، بانک‌های کره جنوبی ارتباطات مالی‌شان را با ایران قطع کردند و پول در بانک‌های کره جنوبی ماند. ایرانی‌ها می‌گفتند که این بانک‌ها تضمین نمی‌دهند که اگر ما این پول را به کواکس منتقل کنیم با مشکل مواجه نمی‌شوند”.
به گفته تارا سپهری‌فر، یک مشکل دیگر خرید واکسن سیاسی شدن آن پس از سخنرانی آیت الله خامنه‌ای بود. “واقعیت این است که با توجه به تولید کم واکسن فایزر و پیش‌خریدهایی که کشورهای ثروتمند کرده بودند در آن زمان نه تنها این واکسن به ایران نمی‌رسید بلکه بخاطر قیمت بالا و شرایط تکنیکی نگهداری آن، خرید این واکسن برای ایران عملی نبود. باتوجه به این شرایط در واقع آیت الله خامنه‌ای روغن ریخته را نذر امامزاده کرد و با گفتن اینکه ما واکسن آمریکایی و انگلیسی را نمی‌خریم مسئله را سیاسی کرد و به همین دلیل محبور بودند در ایران از اصطلاحات مثلاً واکسن هندی یا سوئدی استفاده کنند که همه آنها با شرکت انکلیسی کار می کنند”.
در ارتباط با تولید واکسن داخلی خانم سپهری‌فر معتقد است که عدم شفافیت در ساختار تولید واکسن داخلی این مسئله را در ایران پیچیده کرده است. “کسی نمی داند که چه نهادهایی در تولید این واکسن دست دارند؟ منافع مالی آن چقدر است؟ چه کسی ازآن بهره می‌برد؟ و مراحل آزمایش آن چگونه است؟ این باعث شده که وجود همزمان ناکارآمدی مسئولان، تحریم‌ها و سیاسی شدن واکسن با استفاده از تئوری توطئه توسط خامنه‌ای بیشترین فشار به مردم ایران بیاید”.
