پس از سال‌ها سیاست خارجی ستیزه‌جویانه و ایدئولوژیک، ترکیه در چرخشی عملگرایانه نشانه‌هایی از تلاش برای اصلاح روابط با رقبای منطقه‌ای خود بروز داده است.
این تغییر بیش از هر جای دیگر در تلاشهای آنکارا برای احیای دوستی خود با مصر و عربستان سعودی پس از سال‌ها روابط تلخ با این کشورها، مشهود است.
اما نشانه‌های این چرخش عملگرایانه در برخی اقدامات دیگر ترکیه هم دیده می‌شود که از جمله آن می‌توان به عقب‌نشینی این کشور از فعالیت‌های اکتشاف انرژی خود در آب‌های مورد مناقشه مدیترانه شرقی بعد از اعمال تحریم‌های محدود از سوی اتحادیه اروپا اشاره کرد.
آنکارا همچنین کوشیده با وجود تشدید تنش‌ها میان اوکراین و روسیه روابط نزدیک خود با هر دو کشور را حفظ کند و در روابط خود با آمریکا و چین هم سیاستی مشابه در پیش گرفته است.
رجب طیب اردوغان گفته ترکیه با کشورهایی که به منافع ملی‌‌‌اش احترام بگذارند، “هیچ مشکل غیرقابل حلی ندارد. ” رییس‌جمهوری ترکیه همچنین گفت: “ما به دنبال افزایش دوستی‌ها و کاهش دشمنی‌ها در دوره پیش‌رو هستیم.”
اما این لحن ملایم رئیس‌جمهوری ترکیه با پوشش رسانه‌های حامی دولت و بیانیه‌های رسمی سرشار از اشارات ملی‌گرایانه، تاریخی و مذهبی این کشور در سال‌های اخیر تناقض دارد.
‘عادی‌سازی روابط’ با رقبا
ترکیه پس از ۲۰۱۳ با لفاظی‌های ستیزه‌جویانه علیه رقبا و میزبانی از شخصیت‌‌های مرتبط با اخوان‌المسلمین و حماس، سیاستی تجدید‌‌نظرطلبانه در منطقه در پیش گرفت. رویکردی که به بروز اختلاف با مصر، عربستان سعودی و امارت متحده عربی منجر شد، اما در عین حال افزایش حمایت آنکارا از گروه‌های مخالف حکومت سوریه پس از آغاز جنگ داخلی در این کشور را به همراه داشت.
سیاست‌هایی که بر عمق انزوای ترکیه در منطقه افزود و هزینه‌های اقتصادی و دیپلماتیک روزافزونی بر این کشور تحمیل کرد.
در نتیجه این پیامدها، مسئولان ترکیه به تازگی نشانه‌هایی از تمایل برای بهبود روابط با قاهره بروز داده‌اند، روابطی که از ۲۰۱۳ و پس از برکنار شدن محمد مرسی، رییس‌جمهور در‌گذشته مصر از قدرت به سردی گرایید.
ابراهیم کالین، سخنگوی ریاست‌جمهوری ترکیه روز ۶ مارس در گفت‌وگو با خبرگزاری بلومبرگ از احتمال “برگرداندن ورق” در روابط آنکارا با مصر و کشورهای حوزه خلیج فارس خبر داد.
مولود چاوش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه هم روز ۱۵ آوریل گفت این کشور قصد دارد در ماه مه نمایندگانی به مصر بفرستد. بنابر گزارش‌ها مصر هم در ازای عادی‌سازی روابط با ترکیه از آنکارا خواسته رسانه‌های تبعیدی این کشور که در استانبول مستقر هستند را ساکت کند.
ترکیه علاوه بر این اخیرا نشانه‌هایی هم برای ایجاد روابط دوستانه با عربستان سعودی بروز داده، کشوری که از مدت‌ها پیش بر سر نفوذ منطقه‌ای با آن در رقابت بوده است. بنا بر گزارش‌ها، حمایت آنکارا از قطر در بحبوحه تحریم‌های سعودی علیه این کشور – که به تازگی لغو شده‌اند- باعث شد ریاض کالاهای ساخت ترکیه را بایکوت کند.
در همین حال به دنبال اعمال تحریم‌های محدود توسط اتحادیه اروپا، ترکیه عملیات اکتشاف انرژی خود در مدیترانه شرقی را متوقف کرد. آنکارا بعدتر بر ” دستور کار مثبت” با بروکسل و از سرگیری مذاکرات با آتن تاکید کرد و این در حالی است که تنش‌ها همچنان به قوت خود باقی هستند.
اردوغان روز ۲۴ مارس گفت: “ما به شکل‌دادن روابط خود با همه کشورها – از آمریکا تا روسیه و از اتحادیه اروپا تا جهان عرب- در راستای منافع ترکیه و انتظارات مردم ادامه خواهیم داد. به عنوان کشوری که در میانه آفریقا، آسیا و اروپا قرار گرفته، این امکان را نداریم که به غرب یا شرق پشت کنیم. “
روسیه، اوکراین، چین
اما چرخش عملگرایانه ترکیه در سیاست خارجی‌اش فقط به کشورهای منطقه محدود نمی‌شود و رویکردی مشابه در مناطق دیگر هم قابل مشاهده است.
همزمان با تشدید تنش‌ها میان روسیه و اوکراین، ترکیه کوشیده روابط خود در حوزه‌های بازرگانی، انرژی و نظامی را با هر دو کشور حفظ کند.
روز ۱۳ آوریل، اردوغان ضمن تعریف و تمجید از “همکاری‌های مستحکم، تاثیرگذار و سازنده” میان ترکیه و مسکو، گفت “ابزارهای گفت‌وگو” میان این دو کشور “نتایج موفقیت‌آمیزی” به همراه خواهند شد.
او در همین سخنرانی وعده داد به منظور “توسعه روابط ترکیه و اوکراین” و “تضمین صلح در منطقه” قدم‌ها بیشتری بردارد.
محمد بارلاس ، ستون‌نویس روزنامه پرتیراژ صباح که حامی دولت است روز ۱۲ آوریل رویکرد آنکارا را در این جمله خلاصه کرد: “حمایت ترکیه از اوکراین هرگز نشانه تمایل این کشور به درگیری با روسیه نیست. “
از سوی دیگر در رابطه با چین هم ترکیه سعی کرده اختلاف نظرها بر سر بدرفتاری پکن با مسلمانان ترک زبان اویغور را کم اهمیت جلوه دهد.
ترکیه میزبان یکی از بزرگ‌ترین جوامع اویغورهای دور از وطن است اما با وجود اعتراض‌های گرو‌های ملی‌گرا و حقوق بشری، در سال‌های اخیر روابط تجاری و دیپلماتیک خود با پکن را عمیق‌تر کرده است.
مقامات عالی رتبه ترکیه از همکاری‌های رسانه‌ای میان آنکارا و پکن استقبال کرده‌اند. علاوه بر آن این کشور در برنامه واکسیناسیون سراسری خود علیه کرونا، در ابتدا استفاده از واکسن کرونا‌واک ساخت چین را در اولویت قرار داد.
این نشانه‌ای دیگر از تغییر در سیاست‌های خارجی ترکیه نسبت به گذشته است. در ژوئیه ۲۰۰۹، اردوغان که نخست‌وزیر بود اقدامات چین علیه مسلمانان اویغور را با “نسل‌کشی” مقایسه کرد.
در مورد روابط با آمریکا هم با وجود مشکلات فراوان بین دو کشور، پس از روی کار آمدن جو بایدن مقامات ترکیه‌ای نسبت به برقراری یک همکاری متقابل انعطاف‌پذیرتر با واشنگتن ابراز امیدواری کرده‌اند.
‘صدای ستم‌دیدگان’
اما این چرخش عملگرایانه در سیاست‌های خارجی ترکیه با بخش عمده لفاظی‌های این کشور در سال‌های اخیر تناقض دارد.
مقامات ترکیه سال‌هاست که سیاست خارجی آنکارا را صحیح و اخلاقی توصیف می‌کنند و کشورشان را رهبر جبهه جهانی اقوام به حاشیه رانده شده و نماینده مسلمانان سراسر جهان می‌دانند.
این گفتمان اسلامی ضد سلطه در بیانیه‌های رسمی، مجموعه‌های پرطرفدار تلویزیونی، سخنرانی‌های اردوغان و همین‌طور فیلم‌های تبلیغاتی پرشوری که دفتر ارتباطات ریاست‌جمهوری این کشور منتشر می‌کند، به کار گرفته می‌شود.
در متن یک ترانه محبوب انتخاباتی که در ستایش اردوغان سروده شده، آمده: “او صدای بلند ستم‌دیدگان است. او صدای آزاد جهان خاموش است … او نماینده مردم و عاشق عدالت است. او امید میلیون‌ها انسان و محرم اسرار ستم‌دیدگان است. “
اما به نظر می‌رسد تلاشهای اخیر ترکیه برای تغییر سیاست خارجی‌اش با این احساسات در تناقض است؛ تغییری که سزین اونی، کارشناس مسائل سیاسی از آن به عنوان چرخش به سوی “انعطاف‌پذیری افراطی” یا “ماکیاولیسم افراطی” یاد می‌کند.
با همه این تفاسیر هم طرفداران و هم منتقدان دولت ترکیه از این چرخش استقبال کرده‌اند.
مراد یتکین، خبرنگار پرسابقه ترک روز ۹ مارس نوشت: “در صورتی که منافع مشترک وجود داشته باشند، سازش هم امکان‌پذیر خواهد شد … همه تجدید نظرها یا همه سازش‌ها بد نیستند.” او پس از آن گفت ظرفیت اقتصادی و سیاسی ترکیه برای این که “نقش همسایه بد” را بازی کند، به انتها رسیده است.
برهان‌الدین دوران، ستون‌نویس روزنامه صباح روز۱۳ مارس نوشت: “تلاش برای عادی‌سازی روابط با مصر ادامه تعهد کنونی ترکیه برای تنظیم مجدد روابط خود با آمریکا و اتحادیه اروپاست. بهبود روابط با عربستان سعودی، امارت متحده عربی و اسرائیل هم دیگر طرح‌های روی میز هستند. این قدم‌ها باید به عنوان بخشی از یک ارزیابی استراتژیک جدید در پس‌زمینه‌ای از تغییرات سریع منطقه‌ای و جهانی در نظر گرفته شوند.”
آیا این رویکردی پایدار است؟
عملگرایی شاید رویکردی پایدارتر به نظر برسد اما چالش‌های خودش را دارد.
ترکیه در تلاش برای حفظ روابط همزمان با هر دو کشور اوکراین و روسیه روی ریسمانی باریک حرکت می‌کند و این نمایانگر یکی از همین چالش‌هاست.
به همین شکل، تصمیم آنکارا برای خرید سیستم‌های دفاع هوایی اس-۴۰۰ از روسیه، خطر تلاش برای برقراری رابطه موازی با روسیه و آمریکا را آشکار می‌کند.
به دنبال توافق آنکارا و مسکو بر سر معامله سیستم‌های اس-۴۰۰، آمریکا چندین مقام بلند پایه دفاعی ترکیه را تحریم کرد و هم‌پیمان خود در ناتو را از برنامه تولید قطعات جنگنده پیشرفته اف-۳۵ کنار گذاشت. موانعی که باعث شده سیستم‌های اس-۴۰۰ ترکیه همچنان غیرفعال باقی بمانند.
از سوی دیگر برقراری مجدد روابط دوستانه با رقبای منطقه‌ای هم کار چندان آسانی نیست. وزرای خارجه یونان، قبرس، اسرائیل و امارات متحده عربی روز ۱۶ آوریل به منظور هماهنگی سیاست‌های خود در قبرس دیدار کردند، رویدادی که در رسانه‌های ترک به عنوان “ائتلاف ضد ترکیه” مورد انتقاد قرار گرفت.
با این وجود، ترکیه احتمالا به حرکت بر روی ریسمان باریک ادامه خواهد داد ، به این امید که در جهانی چند قطبی میان قدرت‌های رقیب و ائتلاف‌های متغیر، نقشی مهم‌تر برای خود دست و پا کند.