فرونشست زمین در ایران ابعاد تازه‌ای به خود گرفته است. کارشناسان می‌گویند، هشدار داده‌اند ولی اقدام قابل توجهی نشده است. آنها از میراثی می‌گویند که پیامد عدم مدیریت منابع آب زیرزمینی برای نسل بعد است: ورشکستگی آبی.
کارشناسان نزدیک به دو دهه است که نسبت به فرونشست زمین در ایران هشدار می‌دهند. هشدارهایی که جدی گرفته نشدند. اوایل ۱۳۸۴ این موضوع عمومی شد و متخصصان این حوزه اعلام کردند، میزان فرونشست در در مشهد سالانه ۲۴ سانتیمتر، در دشت تهران ۱۷ سانتیمتر و در دشت ورامین ۱۲ سانتیمتر است.
حالا با دوره‌های خشکسالی، این روند شدت گرفته است و کار به جایی رسیده که ۶۰۹ دشت بزرگ کشور به دلیل افت آب‌های زیر زمینی با پدیده فرونشست مواجه شده‌اند.
به گفته کارشناسان، تهران رکورددار فرونشست زمین در دنیا شده است؛ بستر جغرافیایی این شهر روزانه یک میلی‌متر، یعنی ۳۶ سانتیمتر در سال فرو می‌نشیند.
مدير كل دفتر بررسي مخاطرات زمين سازمان زمين‌شناسي ایران مي‌گويد: «فرونشست در پيرامون جنوب غرب شهر تهران در یک دهه گذشته تقريبا دو تا سه برابر شده است.»
مرگ تدریجی زمین
مدیریت نادرست منابع آبی، از جمله هدررفت آب و برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، ایجاد چاه‌های غیرمجاز و تغییرات اقلیمی باعث فرونشست زمین در بسیاری از نقاط ایران شده است. کارشناسان می‌گویند، مشکل فرونشست زمین در کشور بسیار جدی است و در صورت عدم مدیریت منابع آب زیر زمینی، می‌تواند سرزمین را از شرایط زیستی خارج کند.
بر اثر فرونشست زمین به دلیل پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی، محیط پرمنفذ لایه‌های آب‌دار به تدریج متراکم می‌شود، ارتباط لایه‌ها با یکدیگر قطع می‌شود و آب‌بارش نمی‌تواند به عمق سفره‌های زیرزمینی نفوذ کند، آبخوان‌ها از بین می‌روند و با اندک بارندگی، سیلاب یا رانش زمین اتفاق می‌افتد.
از دست رفتن لایه‌ی خاک باارزش قابل کشت در اثر جاری شدن بارش بر روی زمین از دیگر پیامدهای این معضل زیست‌محیطی است.
فرونشست زمین اما نه تنها آرام و بی‌صدا بر آبخوان‌ها تأثیر می‌گذارد که زیرساخت‌های شهری را هم دچار مشکل می‌کند. کارشناسان می‌گویند، فرونشست رفته رفته می‌تواند بر “شریان‌های حیاتی”، لوله‌های آب، گاز و فاضلاب تأثیر گذاشته، این خطوط را دچار انحنا و گسیختگی کند.
ایجاد ترک و شکاف در پی ساختمان‌ها یکی دیگر از پیامدهای فرونشست زمین است که ساختمان‌ها را در برابر یک زلزله متوسط هم ناتوان از ایستادگی می‌کند.
به گفته کارشناسان، بحران فرونشست حالا كم‌كم به داخل شهرها هم نفوذ كرده و با شتاب این پدیده، برای نمونه در تهران، از هم اکنون در برخی ساختمان‌ها ترک‌هایی که ناشی از فرونشست است، مشاهده می‌شود.
کارشناسان وضعیت محیط زیست و منابع آب کشور را “بسیار شکننده” توصیف می‌کنند، از رسیدن به “ورشکستگی آبی” می‌گویند.
کارشناسان با تاکید بر دشوار بودن برگرداندن شرایط زمین به پیش از فرونشست، این امر را را غیرممکن نمی‌دانند – عکس: فرونشست زمین در استان همدان
چرا فرونشست زمین در ایران شدت گرفته است؟
رئیس گروه آب زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی می‌گوید: «آبی که از ۱۵۰ متری تا ۲۰۰ متری زیر سطح زمین برداشت می‌شود، جزء ثروت ملی است و باید از این آب‌ها خیلی خردمندانه استفاده کرد؛ چرا که این آب‌ها جزء آب‌های استراتژیک ما است و باید نسبت به نگهداشت این آب‌ها به نسل آینده جوابگو باشیم».
به گفته ایمان انتظام اما بی‌توجه به این اصل، در برخی از حوضه‌ها در یک بازه زمانی ۱۳ ساله، چهار برابر آبی که وارد دشت شده، به طرق گوناگون از جمله کشاورزی برداشت شده است.
بیشترین برداشت آب‌های زیرزمینی به گفته کارشناسان، مربوط به کشاوزری است؛ در اثر هدررفت آب در آبیاری، کشت محصولات آب‌بر که آب‌های زیرزمینی کشور جوابگوی آنها نیست و روش‌های فرسوده آبیاری و کشاورزی.
خوانساری، از کارشناسان آب، در گفتگو با خبرگزاری‌های داخلی گفته است، در دشت ورامین ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر فرونشست زمین روی می‌دهد در حالی که در جنوب این دشت خط انتقال گاز، نفت، اتوبان و فرودگاه بین‌المللی قرار دارند که همگی در شرف نشست هستند. به گفته خوانساری، «نه تنها توجهی به این مسئله نمی‌شود که همچنان محصولات کشاورزی که نیاز زیادی به آب دارند، در این محدوده کشت می‌شود.»
در ۵ سال گذشته برای جلوگیری از فرونشست چه کردند؟
علی بیت الهی، دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی در ایران با اشاره به اینکه حدود پنج سال است که فرونشست زمین عمومی شده، می‌گوید: «هنوز ندیدیم که یک اقدام خاص و قابل مشاهده در این زمینه صورت گرفته باشد. به عنوان مثال برای جلوگیری فرونشست، شیوه‌های آبیاری نوین مطرح شد، اما کجا می‌بینید که از این روش‌ها استفاده شود؟»
حسین رفیع، کارشناس آب هم در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به اینکه “هیچ برنامه مدیریتی برای حل هدررفت آب دیده نشده” می‌گوید: « به‌نظر می‌رسد اگر وزارت نیرو و شرکت آب و فاضلاب به‌جای احداث بی‌ضابطه سد در کشور، تغییر و تعمیر سیستم‌های انتقال آب درون شهری و کشاورزی را در دستور کار خود قرار دهند در جلوگیری از هدررفت آب و حفظ منابع آب کشور تاثیر قابل توجهی خواهد داشت.»
“شاید آخرین فرصت برای نجات آبخوان‌ها”
مدیرکل دفتر کنترل سیلاب و آبخوان‌داری سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، آبخوان‌داری را بخشی از راهکار حل مسئله فرونشست زمین و “شاید آخرین فرصت ما برای نجات آبخوان‌ها” می‌داند. او اما همزمان به بودجه حوزه آبخیرداری اشاره می‌کند و می‌گوید: «در فصل آب قانون بودجه ۱۴۰۰ برای اولین بار اعتباری برای اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در کشور پیش‌بینی شده است اما متاسفانه این مبلغ بسیار کم است (حدود ۲۲ میلیارد تومان) و شاید برای اجرای یک پروژه آبخیزداری هم کافی نباشد.»
دسته‌ای از کارشناسان برگرداندن آبخوان‌ها به وضعیت اولیه را تا حدودی غیر ممکن می‌دانند. آنها اما تأکید می‌کنند، در کنار اقدامات آبخیزداری و آبخوان‌داری با حفظ و پایداری آب در چرخه طبیعت، اجرای طرح‌هایی که مانع برداشت آب از سفره‌های آب زیرزمینی شوند، کم کردن هدررفت آب به ویژه در بخش کشاورزی، استفاده از روش‌های نوین کشاورزی، استفاده از قتات‌ها و احداث تصفیه‌خانه‌های محلی برای تصفیه پساب‌آب‌ها برای مصارف آبیاری فضای سبز می‌تواند از تشدید این معضل زیست محیطی کم کند.
دویچه وله را در تلگرام دنبال کنید
کارشناسان با تاکید بر دشوار بودن برگرداندن شرایط زمین به پیش از فرونشست، این امر را را غیرممکن نمی‌دانند. دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی در ایران معتقد است که پدیده فرونشست برخلاف زلزله با اقدامات برنامه‌ریزی شده قابل کنترل است. او به مدیریت ژاپن در این زمینه اشاره می‌کند که توانست فرونشست سالانه ۱۱ سانتی‌متری در منظقه‌ای را پس از ۱۵ سال به صفر برساند. این کارشناس همچنین از تجربه موفق آمریکا در دشت کالیفرنیا نام برده که وضعیت بحرانی فرونشست زمین را در این منطقه به موقع تشخیص داده و کنترل کردند.