عدم رضایت مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از مذاکراتش در تهران و تلاش ایران برای امتیازگیری بیشتر از غرب را می‌توان قمار بزرگی از سوی این کشور در مذاکرات برجام دانست.

رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی چند روز پیش از برگزاری اجلاس حکام آژانس، به ایران سفر کرد. او که پیشتر از عدم دسترسی سایت‌های هسته‌ای و دیدار با مقامات ایران شکایت کرده بود، کوشید تا در این سفر، چالش‌های بین تهران و آژانس را حل‌وفصل و مقدمات اجرای مفاد بیانیه مشترک پیشین را پیگیری کند. ماموریتی که به نظر نمی‌رسد چندان موفق بوده است.

وی پیشتر در شهریورماه سال جاری نیز به ایران سفر و یک بیانیه سه ماده‌ای مشترک با سازمان انرژی اتمی این کشور را امضا کرد. براساس این بیانیه، قرار بود ایران دسترسی بازرسان آژانس به دوربین‌های مجتمع «تسا» در کرج را فراهم کند و اجازه دهد کارت‌های حافظه دوربین‌های نصب‌شده در این تاسیسات تعویض شود. دوربین‌های نظارتی آژانس بعد از خرابکاری در این مجتمع هسته‌ای، آسیب دید؛ اتفاقی که به زعم ایران، اقدام تروریستی اسرائیل بود. طرفین همچنین توافق کرده بودند در آینده دیدارهایی در سطح بالا بین گروسی و مقامات ایران برگزار شود.

سفر قبلی گروسی به تهران باعث شد شورای حکام، عکس‌العملی سختگیرانه علیه ایران نداشته باشد. حتی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، در سفری که به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در شهر وین اتریش داشت با گروسی مجددا دیدار کرد. وی نیز با تاکید بر اینکه «تاکنون موفق به گفت‌وگو با وزیر امور خارجه جدید ایران نشده‌ است» مجددا دیدار با مقامات سطح بالای این کشور را خواستار شد.

اما بعد از گذشت چندماه این اتفاق رخ نداد تا حدی که گروسی در آبان ماه گفت که «عدم تماس دولت ایران با او برای مذاکره پیرامون چندین موضوع باقی‌مانده مهم، تعجب‌انگیز است». مدیرکل آژانس ضمن انتقاد از انفعال ایران پیش از اجلاس پیش روی شورای حکام گفته بود «لیست طولانی از موضوعاتی وجود دارد که باید مذاکره شود».

به هرحال پس از کش و قوس‌های زیاد، گروسی روز دوشنبه هفته جاری به تهران آمد و با رئیس سازمان انرژی اتمی و وزیر امورخارجه ایران دیدار کرد. این دیدار در آستانه دور جدید مذاکرات وین، اهمیت فراوانی داشت و آژانس و کشورهای غربی توقع داشتند توافقات مهمی در این دیدارها صورت پذیرد. محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، نه تنها دیدارها را مثبت ارزیابی، بلکه ادعا کرد که «آژانس هیچ انحرافی در برنامه هسته‌ای ایران مشاهده نکرده است». از طرف دیگر اما، گروسی، این دیدار و سفر را «بی نتیجه» توصیف کرد.

هنوز جزییات بیشتری از علل بی‌نتیجه ماندن مذاکرات گروسی در تهران منتشر نشده، ولی براساس گزارش «وال استریت ژورنال»، ایران دسترسی به تاسیسات کرج را مشروط به «کنار گذاشته شدن بخش‌هایی از تحقیق آژانس درباره کشف مواد هسته‌ای اعلام نشده» کرده است. پیش‌شرطی که مورد قبول گروسی قرار نگرفته است. همین اختلافات باعث شد که نه تنها بیانیه مشترک صادر نشود، بلکه مصاحبه مطبوعاتی گروسی پس از بازگشت از ایران نیز لغو شود.

-این رفتار ایران چه دلایل و تبعاتی دارد؟

سیاست جدید دیپلماتیک دولت ایران برخلاف دولت قبلی بر مبنای «امتیازگیری بدون امتیازدهی» استوار است. در حقیقت تیم دیپلماسی ایران معتقد است شرایط فعلی سیاسی، اقتصادی و ذخایر هسته‌ای ایران در موقعیتی قرار دارد که غرب ناگزیر از پذیرش شرایط این کشور است. از این رو، با توجه به دست بالای ایران در مسائل هسته‌ای، تهران توقع دارد درقبال دسترسی آژانس به تاسیسات فراپادمانی این کشور، امتیازات جدیدی را از غرب و آژانس بگیرد.

احتمالا تیم هسته‌ای ایران قصد دارد در مذاکرات 29 نوامبر، سنگر مذاکره با غرب را یک گام جلوتر برده و حتی جهت دسترسی به سایت کرج، با غرب مذاکره و امتیازگیری کند. به نظر می‌رسد ایران برعکس دولت پیشین معتقد به تعامل با آژانس نیست و علاقه دارد با مقاومت و بدون امتیازدادن، به اهداف خود برسد. اقدامی که مشخص نیست با چه عکس‌العملی از طرف کشورهای غربی مواجه شود.

اختلاف اساسی بین ایران و آژانس مرز مشترک بین نظارت‌های پادمانی (معمولی) و نظارت‌های پروتکل الحاقی (سختگیرانه) است. ایران معتقد است که بازدید از مجتمع کرج، مشمول نظارت‌های پروتکل الحاقی بوده و براساس مصوبه مجلس، تا زمان رفع تحریم‌ها برای آژانس قابل دسترس نیست لکن آژانس، بازدید از این مجتمع را شامل موارد پادمانی قلمداد می‌کند. دولت ایران براساس قانون مصوب مجلس در آذرماه 99 موظف است «نظارت‌های فراتر از پادمان از جمله اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی را متوقف کند». از دیدگاه ایران، نظارت بر تاسیسات هسته‌ای کرج شامل پروتکل الحاقی است و آژانس نباید بر دسترسی به این مجتمع اصرار کند.

پادمان‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یک سازوکار بازرسی و نظارت بر کشورهای عضو این آژانس است؛ به‌نحوی که اداره پادمان سازمان بتواند استفاده صلح‌آمیز مواد هسته‌ای را تایید کند. براین اساس، انجام بازرسی‌های دوره‌ای از نیروگاه‌ها و موسسات هسته‌ای جهت کنترل مقدار سوخت و پسماند ناشی از آن، نظارت بر ورود و خروج مواد هسته‌ای ویژه و اعلام مقادیر آن از طرف کشورهای صادرکننده و وارد کننده و مواردی از این دست جزو مفاد پادمان است که قبلا باید مورد توافق کشور میزبان و آژانس قرار گیرد.

از دیگر سو، ایران اعتقاد دارد نباید هزینه سیاسی خرابکاری اسرائیل در سایت کرج را یک‌جانبه بپردازد. از نظر تهران، آژانس و کشورهای غربی مسئول خرابکاری اسرائیل در تاسیسات هسته‌ای ایران هستند، فلذا بدون دادن امتیاز و جبران خسارت سیاسی، نباید به دسترسی‌های سابق برگردند.

تمرکز تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران، افزایش حجم ذخایر استراتژیک هسته‌ای و خرید زمان است تا بتواند قدرت چانه‌زنی خود را افزایش دهد. این تیم، ابایی از هرگونه اقدام قهری طرف مقابل ندارد، چراکه معتقد است در شرایط فعلی، غرب امکان افزایش فشار بیشتر از این را ندارد و مجبور است جهت رفع بن‌بست هسته‌ای، اقدامات بیشتری انجام دهد. به گفته سید محمود نبویان، از نمایندگان مجلس ایران، حتی اگر قطعنامه‌های تحریم سازمان ملل متحد نیز احیا شود، نباید واهمه داشت، چرا که حداکثر فشار ممکن بر این کشور وارد شده و از این به بعد، تحریم‌های جدید، تاثیری در وضعیت اقتصادی ایران ندارد.

به نوعی شاید بتوان گفت روش مذاکره تیم جدید ایران مانند روش مذاکراتی دولت ترامپ است. آن دولت نیز هرگونه امتیازدهی را منتفی می‌دانست و صرفا درصورت پذیرش تمام شرایط توسط طرف مقابل، امتیاز مورد نیاز را اعطا می‌کرد. دولت جدید ایران نیز معتقد است مادامی‌که پرونده این کشور در شورای حکام بسته و تحریم‌های آمریکا لغو نشود، هرگونه امتیازدهی جدید یا تعامل با غرب، منتفی است.

در حقیقت بازی ایران و غرب در ماه‌های آتی بازی «باینری» و «صفر و یک» است و احتمالا خبری از تعامل دوجانبه نخواهد بود. سیاست خارجی دولت ایران ایجاد چالش در مسیر مذاکرات است که بتواند با هر مرحله حل چالش، امتیازاتی را اخذ کند.

نکته حایز اهمیت دیگر، بی‌نتیجه ماندن سفرهای متعدد گروسی به ایران است. چنانچه این مسئله (سفرهای ناموفق) ادامه‌دار باشد، اهمیت رفتار دیپلماتیک و تعامل دوجانبه را کاهش خواهد داد. در این شرایط، احتمال دارد که آژانس به جای تعامل، به سمت اقدامات یک‌طرفه گام بردارد. اینگونه لوث نمودن رفت و آمدهای دیپلماتیک ممکن است منجر به ارجاع پرونده هسته‌ای ایران به شورای امنیت سازمان ملل متحد شود.

در پایان می‌توان نتیجه گرفت که دولت ایران قصد دارد در مذاکرات آتی وین، با ایجاد چالش‌های جدید، نوع جدیدی از مذاکرات را آغاز کند که ارتباطی با احیای برجام ندارد و کشورهای طرف مذاکره مجبور هستند در خصوص موارد حاشیه‌ای مانند رابطه با آژانس به ایران امتیاز بدهند. اما اینکه کشورهای غربی، چه عکس‌العملی به این تغییر ریل مذاکرات نشان دهند، تعیین‌کننده آینده مذاکرات است. با توجه به موضع گیری کشورهای اروپایی، عدم تفاهم با آژانس با هدف امتیازگیری، می‌تواند قمار بزرگی از طرف دولت ایران باشد.

منبع خبرگزاری آناتولی: سیدمحمد هادی موسوی، روزنامه‌نگار، کارشناس مسائل سیاسی، مهندس نفت و انرژی و کارشناس ارشد نانوتکنولوژی است.]