با ادامه مناقشه داخلی کردها، دولت فدرال عراق در حال بازپس گیری کنترل بر عرصه هایی است که قبلا در اختیار کردها بوده است.
کردستان عراق در سه دهه گذشته رونق گرفت. این در حالی بود که سایر مناطق عراق دچار آشوب بود. این منطقه سریع ترین رشد اقتصادی در کشور را داشت. تاسیسات نفتی مدرن، هتل ها و بزرگراه ها ساخت. آینده آن، با رای مثبت کردها به استقلال در همه پرسی سال 2017 روشن به نظر می رسید. اما شش سال پس برگزاری رفراندوم، آن رویا محو شده است. جرثقیل هایی که برای ساخت شهرک های وسیع در پیچ و تاب بودند، اکنون روی املاک نیمه کاره رها شده اند. این در حالی است که وضعیت بغداد، پایتخت عراق، به لطف امنیت و درآمدهای نفتی بهبود یافته و دوباره به حالت اول برگشته است. حاکمان اقلیم کردستان در حال نابودی وضعیت خودگردان کردستان عراق هستند. پس از 30 سال خودگردانی اقلیم کردستان، اقتصاد، مرزها، مناطق مورد مناقشه و حتی موقعیت سیاسی کردها تا حد زیادی تحت کنترل مرکزی قرار گرفته است. یک دیپلمات غربی که تحولات بغداد را زیر نظر دارد، می‌گوید: «این خطر وجود دارد که پروژه کردستان عراق شکست بخورد، دولت منطقه‌ای کردستان در حال از دست دادن قدرت است.»
تا حد زیادی خود کردها مقصرند. نزاع بین دو خانواده فئودال کرد- بارزانی‌ها که بر غرب اقلیم کردستان حکومت می‌کنند و طالبانی‌ها که بر شرق آن تسلط دارند- تشدید شده است. رهبران این دو حزب، از سال 2017 قدرت را به پسران عجول و تندخوی خود منتقل کرده اند. حزب دمکرات کردستان عراق به رهبری بارزانی ها و اتحادیه میهنی کردستان به رهبری طالبانی ها – بر سر منابع در حال اتمام با هم می جنگند. وزرای آنها در کابینه دولت مرکزی در بغداد، معمولا علیه یکدیگر رای می دهند.
اتحادیه میهنی که موضعیت آن ضعیف تر شده است، آشکارا از بغداد درخواست حمایت می‌کند. بافل طالبانی، رهبر این حزب می گوید: «عراق بهتر از کردستان است.» علیرغم اصرار غرب، دو طرف از متحد کردن نیروهای وابسته خود که هر دو طرف به نام پیشمرگه می خوانند، خودداری می کنند. ترور کادرهای یکدیگر از سر گرفته شده است.
آخرین جلسه پارلمان کردستان عراق که مستقیما از تلویزیون پخش می شد به درگیری ختم شد. با افزایش نارضایتی کردها نسبت به درگیری های داخلی، رهبران آنها سرکوبگرتر می شوند. زمان تعیین شده برای برگزاری انتخابات پارلمانی که قرار بود سال گذشته برگزار شود، حداقل تا فوریه 2024 به تعویق افتاده است. آزادی رسانه ها که زمانی یکی از ویژگی های اقلیم کردستان بود، محدود شده است.
دولت عراق از این رقابت برای پس گرفتن قدرتی که پس از قیام کردها علیه صدام حسین، دیکتاتور عراق در سال 1991 از دست داد، استفاده می کند. پس گرفتن قدرت با قطع دسترسی کردها به منابع مالی اقلیم کردستان شروع شده است. دادگاه عالی فدرال عراق، در اوایل سال جاری از یک حکم دیوان داوری بین‌المللی در پاریس استفاده کرد تا فروش نفت کردها را غیرقانونی اعلام کند و کردها را از درآمد فروش 450000 بشکه در روز محروم کند. اکنون پرداخت حقوق کارمندان کرد در اقلیم کردستان با مبلغ ماهانه ای که بغداد به دولت منطقه می پردازد بستگی دارد. رهبران کرد که زمانی از بغداد دوری می‌کردند، اکنون برای درخواست کمک به پایتخت با هم رقابت می کنند. نچیروان بارزانی در چهار سالی که رئیس اقلیم کردستان بوده، ده سفر رسمی به بغداد داشته است. مسعود بارزانی عموی او و رئیس قبلی اقلیم کردستان، در مدت 15 سال فقط یک بار به بغداد رفت. بر اساس قانون بودجه جدید عراق که در ماه ژوئن به تصویب رسید، هر یک از استان های کردنشین اکنون می توانند به دنبال دریافت کمک های مالی مستقیم از بغداد باشند. این مسئله می‌تواند طالبانی‌ها را وسوسه کند که از منطقه تحت سلطه بارزانی جدا شوند و وحدت منطقه را تضعیف کنند.
دولت بغداد همچنین کنترل مرزهای اقلیم کردستان را در دست گرفته است. دولت مرزبانان خود را در گذرگاه‌ها و فرودگاه‌های اقلیم کردستان مستقر کرده است و در واقع به بغداد این حق وتو را می‌دهد که تعیین کند چه کسی می‌تواند وارد این منطقه شود و یا از آن خارج شود. یک مقام عراقی می‌گوید طالبانی‌ها هنوز هم درآمدهای ناشی از تردد خودروها و سیگارهای قاچاق را به جیب می‌زنند اما این مسئله ادامه نخواهد یافت. تعلیق خرید نفت از عراق توسط ترکیه نیز کردها را از درامد ترانزیت نفت محروم کرده است. یک دادگاه بین‌المللی تشخیص داد که ترکیه بدون رضایت عراق نفت از کردستان عراق وارد کرده است. بنابراین، ترکیه را به پرداخت حدود 1.5 میلیارد دلار به عراق محکوم کرد.
در قسمت جنوب اقلیم کردستان، ارتش عراق و شبه‌نظامیان مرتبط با آن در حال تحکیم تسلط خود بر مناطق مورد مناقشه هستند که پس از رفراندوم سال 2017 از کردها پس گرفتند. اگر آن همه پرسی امروز برگزار می شد، ممکن بود کردها دیگر در اکثریت نباشند.
شاید زیان بخش ترین مسئله، تاکید مجدد دولت عراق بر برتری قانونی باشد. دادگاه عالی فدرال عراق در ماه مه تصمیم کردستان برای به تعویق انداختن انتخابات را مغایر با قانون اساسی اعلام کرد و دستور داد کمیسیون انتخابات عراق جایگزین کمیسیون انتخابات کردستان عراق شود. اقلیم کردستان همچنین در حال از دست دادن جایگاه خود به عنوان پناهگاهی برای فعالان فراری عراقی است. سال گذشته نیروهای امنیتی کرد یک محقق عراقی را که برای یک اندیشکده آمریکایی کار می کرد دستگیر کردند و به بغداد تحویل دادند. اکنون کارفرمایان برای استخدام افراد در بخش نهادهای رسمی اقلیم کردستان، به دریافت مجوز امنیتی از پایتخت نیاز دارند.
بغداد از نظر فرهنگی نیز در حال پیشروی در اقلیم کردستان است. کردها به مدت سه دهه، زبان مادری خود را ترویج کرده و برنامه قدیمی بعثی ها برای تعریب را از بین بردند. نسلی از کردها فراموش کرد به عربی صحبت کند اما وضعیت در حال بازگشت است. پسر یکی از رهبران کرد عراق، در مراسم فارغ التحصیلی خود در دانشگاه محلی به زبان عربی برای حاضران سخنرانی کرد. با گسترش یافتن بیشتر روابط با بغداد، بخش خصوصی اقلیم کردستان اکنون به استخدام‌های جدید نیز نیاز دارد تا مسائل خود را به زبان رسمی عراق که عربیست، بیان کند. زبان عربی به سردر مغازه ها در اربیل، پایتخت کردها بازگشته است زیرا هجوم عراقی های جنوب نشین برای خرید املاک ارزان در اربیل مشهود است. یک مشاور کرد در حوزه ریسک می گوید: اعراب یک فرصت تجاری محسوب می شوند اما «تهدید نیز هستند».
از هم گسستگی
همزمان که نفوذ اعراب عراق در اقلیم کردستان در حال افزایش است اهرم کردها در پایتخت در حال تضعیف شدن است. جناح‌هایی که بر دولت مرکزی تسلط دارند، رهبران کرد را همراه با دیگر اقلیت‌های عراق مانند عرب‌های سنی و مسیحی به حاشیه می‌برند. مقامات در بغداد می گویند رئیس جمهور عراق که نمایانگر سمت توخالی برای کردهاست، نقش یک دست نشانده را دارد.
شاید روزگاری کردها برای نجات خود به حمایت غرب نیاز داشند. قدرت های غربی پس از جنگ خلیج فارس در سال 1991، با اعلام غیررسمی منطقه پرواز ممنوع پناهگاه امنی برای کردها ایجاد کردند. اما منافع غرب هم در این منطقه کاهش یافته است. کردها منطقه پرواز ممنوع خود را در زمان اشغال عراق توسط آمریکا در سال 2003 از دست دادند. اگرچه آمریکایی‌ها هنوز یک پایگاه هوایی در منطقه حریر، در 65 کیلومتری شمال اربیل دارند اما کردها از این که آمریکا از آنها در هنگام پرتاب موشک و راکت حمایت نکردند، شکایت داشتند. زمان دایر شدن کنسولگری جدید آمریکا در اربیل از برنامه عقب افتاده است. یکی از مقامات کرد از این که بی عملی و اهمال غرب در برابر کردها اتحاد میان آن دو را با تردید روبرو کند نگران است.
کردها هنوز چند ورق برای بازی دارند. کردهای از چینی ها که قرار است برایشان سد، کارخانه سیمان و توسعه املاک و مستغلات با سرمایه گذاری 5 میلیارد دلاری در خارج از اربیل بسازند، استقبال کرده اند. کردها همچنین می توانند از تهدید هجوم تعداد زیادی پناهجو در برابر سکوت غرب استفاده کنند؛ به این معنی که تسلط کامل دولت مرکزی عراق بر اقلیم کردستان می تواند باعث مهاجرت تعداد زیادی از کردها به ترکیه و از آنجا به اروپا شود.
اما اکثر کردها مأیوس هستند. یکی تحلیلگران در اربیل می گوید: «ما (اقلیم کردستان) یکی دیگر از استانهای عراق خواهیم بود.» نور استقلالی که برای کردها روشن شد در حال محو شدن است.
منبع: مجله اکونومیست