هلی‌کوپتری که ۳۰ اردیبهشت سقوط آن در منطقه‌ای کوهستانی و مه‌آلود باعث کشته شدن ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه، و همراهان آن‌ها شد، مدل «بل ۲۱۲» بود.
این مدل که سازهٔ غیرنظامی هلیکوپترهای نظامی رایج در دوران جنگ ویتنام با نام کامل «بل‌یو‌اچ-۱ ان توین هوی» است، به‌طور گسترده در سطح جهان توسط نهادهای دولتی و بخش خصوصی مورد استفاده می‌گیرد.
تاريخچهٔ این هلی‌کوپترها چیست؟
شرکت هلی‌کوپترسازی «بل» این مدل را اواخر دههٔ شصت میلادی برای نیروهای مسلح کانادا طراحی و تولید کرد که مدل پیشرفته و بهبودیافتهٔ هلیکوپترهای اصلی مدل «یواچ-۱ ایروکوای» است.
مدل جدید که به دو موتور توربوشفت (موتور توربین گازی) مجهز است، ظرفیت حمل بیشتری دارد.
این مدل در سال ۱۹۷۱ عملیاتی شد و براساس اسناد آموزشی نیروهای مسلح آمریکا، به‌سرعت توسط ارتش‌های این کشور و کانادا به خدمت گرفته شد.
لی‌کوپترهای «بل» چه مصارفی دارند؟
این مدل هلی‌کوپتری کارآمد با مصارف چندگانه است و حروف «یو» و «اچ» در نام اختصاری آن به دو کلمه «یوتیلیتی» و «هلیکوپتر» اشاره دارد.
این مدل برای انطباق با مصارف و شرایط گوناگون، از جمله حمل پرسنل، به خدمت گرفتن سلاح‌های هوا به زمین و حمل بار، طراحی و ساخته شده است.
هلیکوپتر یا همان بالگردی که روز یکشنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳ در ایران سقوط کرد، برای حمل مقام‌های حکومتی تغییر داده شده بود.
شرکت هلیکوپتر سازی «بل» جدیدترین مدل از محصولات خود به نام «سوبارو بل -۴۱۲» را برای استفادهٔ پلیس، حمل‌و‌نقل پزشکی و درمانی، حمل نیروی نظامی، صنعت انرژی و آتش‌نشانی تبلیغ می‌کند.
براساس جواز صادرشده از سوی ادارهٔ ایمنی هوانوردی اتحادیهٔ اروپا، ظرفیت این مدل حمل ۱۵ نفر شامل خدمه است.
چه نهادهایی از این هلیکوپتر استفاده می‌کنند؟
نهادهای غیرنظامی که از هلیکوپترهای مدل «بل ۲۱۲» استفاده می‌کنند، گارد ساحلی ژاپن، نیروهای انتظامی و ادارهٔ آتش‌نشانی آمریکا، پلیس ملی تایلند و بسیاری از نهادهای دیگر در کشورهای مختلف جهان هستند.
مشخص نیست که نهادهای دولتی ایران چند فروند از این هلی‌کوپترها در اختیار دارند، ولی براساس گزارش سال ۲۰۲۴ مؤسسهٔ پژوهشی «فلایت گلوبال» در مورد قابلیت نیروی هوایی کشورهای جهان، نیروی‌های هوایی و دریایی جمهوری اسلامی در مجموع ۱۰ فروند از این هلی‌کوپترها را در اختیار دارند.
در دوران حکومت شاهنشاهی، ایران یکی از خریداران مهم هلیکوپترهای «بل» و «آگوستا» و براساس ارزیابی‌های کارشناسی در غرب در آن زمان ایران صاحب بزرگ‌ترین ناوگان هلیکوپترهای نظامی در منطقهٔ خاورمیانه بود.
به‌گزارش مؤسسهٔ بین‌المللی مطالعات استراتژیک، در حال حاضر ایران یک فروند هلیکوپتر ایتالیایی آگوستا بل مخصوص نیروی دریایی از مدل « ای‌بی-۲۱۲» نيز دارد.
منشأ دقیق هلی‌کوپتری که ۳۰ اردیبهشت سقوط کرد، هنوز اعلام نشده، ولی یک منبع مطلع ایرانی گفته است که این پرنده با هلال احمر ایران مرتبط بوده است. کارشناسان با استناد به جزئیات اندکی که تاکنون از مشخصات این هلیکوپتر معلوم شده، می‌‌گویند عمر آن ممکن است بین ۴۰ تا ۵۰ سال باشد.
آیا سوانح دیگری برای هلیکوپترهای «بل ۲۱۲» روی داده است؟
قبل از سقوط این هلیکوپتر در ایران، جدیدترین سانحهٔ مرگبار این مدل در سپتامبر ۲۰۲۳ روی داد. به گزارش سازمان غیرانتفاعی «بنیاد ایمنی پرواز» یک هلیکوپتر خصوصی در نزدیکی سواحل امارات متحده عربی سقوط کرد.
براساس پژوهش‌های همین نهاد، در ایران مورد قبلی سانحه برای هلیکوپترهای مدل «بل ۲۱۲» در سال ۲۰۱۸ روی داد و چهار کشته به جا گذاشت.
بایگانی آماری این نهاد نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۵ نیز بر اثر سقوط هلی‌کوپتری که تصور می‌شود مدل «ای بی ۲۱۲» بود، در نزدیکی شهر کاشان سه نفر کشته شدند.
وضعیت هوانوردی در ایران
به‌گفتهٔ کارشناسان غربی و افرادی که پس از توافق برجام در این زمینه اظهارنظر کرده‌اند، ایران در بیش از چهار دهه انزوا و تحریم که در پی وقوع انقلاب سال ۵۷ آغاز شد، توانسته است ناوگان هوایی نظامی و غیرنظامی خود را از طریق خرید قاچاق قطعات یدکی و مهندسی معکوس فعال نگاه دارد.
شرکت دولتی پشتیبانی و نوسازی بالگردهای ایران (پنها) که بخشی از سازمان صنایع هوایی ایران است، مدل‌های جدیدی ساخته که به‌گفتهٔ کارشناسان غربی براساس تغییر مهندسی هلیکوپترهای «بل» طراحی شده ولی از قرار معلوم مدل «بل ۲۱۲» مبنای طراحی این محصولات نبوده است.
پل هیز، کارشناس یک مؤسسهٔ مشاورهٔ صنعت هوانوردی به نام «سیریوم اسند»، در این زمینه به خبرگزاری رویترز گفته است «ایران در زمینهٔ هوانوردی اعتبار فنی قابل‌توجهی دارد».
آیا تحقیقاتی انجام خواهد شد؟
حادثهٔ روز یکشنبه به‌عنوان یک سانحهٔ هوایی داخلی قاعدتاً مشمول مقررات و موازین بین‌المللی ناظر بر انجام تحقیقات در سوانح هوایی نمی‌شود.
صاحب‌نظران در خاورمیانه و کارشناسان ایمنی هوانوردی بسیار بعید می‌دانند که حکومت ایران در مورد سانحه‌ای با این ابعاد مهم سیاسی که در قلمرو آن کشور روی داده است، از خارج کمک بگیرد.
چند ماه پس از سرنگون شدن هواپیمای مسافربری اوکراینی در آسمان تهران در سال ۱۳۹۸ با موشک‌های سپاه پاسداران، نهادهای مسئول در ایران جعبهٔ سیاه هواپیما را به فرانسه فرستادند، ولی نقش ادارهٔ تحقیقات ایمنی هوانوردی غیرنظامی فرانسه فقط به بازیابی مکالمات ضبط‌‌شده و نه انجام تحقیقات و تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات محدود شده بود.
پل هیز با اشاره به حساسیت‌های سیاسی سانحه ۳۰ اردیبهشت گفته است «بعيد می‌دانم در این مورد تحقیقاتی انجام شود».