در آستانه نهم شهریور ۱۴۰۴، سه کشور اروپایی عضو برجام—بریتانیا، فرانسه و آلمان—در اقدامی هماهنگ، با ارسال نامهای به دبیرکل سازمان ملل متحد و شورای امنیت، نسبت به بازگشت تحریمهای بینالمللی علیه ایران هشدار دادهاند. بر اساس گزارش فایننشالتایمز، این کشورها اعلام کردهاند که اگر تهران تا پایان اوت ۲۰۲۵ حاضر به توافق دیپلماتیک نشود یا از فرصت تمدید موجود استفاده نکند، «مکانیسم ماشه» را فعال خواهند کرد.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه (Snapback) سازوکاری است که در متن توافق هستهای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت پیشبینی شده است. بر اساس آن، هر یک از طرفهای توافق میتوانند در صورت «عدم پایبندی اساسی» ایران، موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهند و در صورت عدم حل اختلاف، تمامی تحریمهای سازمان ملل که در سال ۱۳۹۴ لغو شده بود، به صورت خودکار بازگردد. این فرآیند نیاز به رأیگیری ندارد و عملاً وتوی روسیه یا چین نیز مانع آن نمیشود.
جزئیات اقدام سه کشور اروپایی
در نامه سه وزیر خارجه اروپا خطاب به آنتونیو گوترش آمده است:
«اگر ایران تا پایان اوت ۲۰۲۵ برای دستیابی به راهحل دیپلماتیک اقدام نکند یا از فرصت تمدید استفاده ننماید، تروئیکای اروپایی آماده است مکانیسم بازگشت خودکار تحریمها را فعال کند.»
این موضعگیری پس از آن صورت گرفته که گزارشهای آژانس بینالمللی انرژی اتمی، سطح غنیسازی اورانیوم ایران را بسیار بالاتر از سقف تعیینشده در برجام اعلام کرده و نگرانیها از احتمال نزدیکشدن تهران به ظرفیت ساخت سلاح هستهای را افزایش داده است.
واکنش جمهوری اسلامی
سخنگوی وزارت خارجه ایران، در واکنش، سه کشور اروپایی را فاقد «حق قانونی یا اخلاقی» برای استفاده از مکانیسم ماشه دانست و هشدار داد که در صورت فعالشدن این سازوکار، تهران «واکنش مشخصی» نشان خواهد داد. جزئیات این واکنش مشخص نشده، اما پیشتر مقامات ایرانی تهدید کردهاند که چنین اقدامی میتواند به خروج کامل ایران از برجام یا حتی معاهده NPT منجر شود.
پیامدهای احتمالی فعالسازی مکانیسم ماشه
۱. بازگشت تحریمهای سازمان ملل:
- تحریم تسلیحاتی ایران بهطور کامل بازمیگردد.
- محدودیتهای اقتصادی، مالی و حملونقل مرتبط با برنامه هستهای مجدداً اجرا میشود.
- کشورهای جهان ملزم به رعایت این تحریمها خواهند بود، حتی اگر مخالف سیاسی آن باشند.
۲. انزوای دیپلماتیک شدیدتر:
- فعالشدن مکانیسم ماشه به معنای شکست کامل برجام است و ایران در موقعیتی مشابه پیش از سال ۱۳۹۴ قرار خواهد گرفت، با این تفاوت که فضای بینالمللی اکنون به مراتب حساستر و همگراتر علیه تهران است.
۳. افزایش فشار اقتصادی:
- تحریمهای سازمان ملل اغلب زمینهساز تشدید تحریمهای یکجانبه آمریکا و اروپا میشوند.
- سرمایهگذاری خارجی بهطور کامل متوقف و تجارت رسمی ایران محدودتر خواهد شد.
۴. افزایش احتمال تنشهای امنیتی:
- شکست دیپلماسی میتواند احتمال رویارویی مستقیم ایران با کشورهای غربی یا متحدان منطقهای آن را افزایش دهد.
از نظر حقوق بینالملل، هرچند جمهوری اسلامی استدلال میکند که خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ مشروعیت استفاده از مکانیسم ماشه را از بین برده، اما سه کشور اروپایی هنوز عضو رسمی توافق هستند و از نظر متنی و تفسیری، قادر به فعالسازی آن میباشند. این اقدام همچنین در سطح سیاسی پیام روشنی است مبنی بر اینکه اروپا، پس از سالها تلاش برای حفظ توافق، اکنون به این نتیجه رسیده که مسیر دیپلماتیک با تهران به بنبست رسیده است.