زیتون ـ یلدا امیری: دور هشتم مذاکرات هسته‌ای در وین ادامه دارد. دولت‌های غربی هشدار داده‌اند که ایران به نقطه گریز هسته‌ای نزدیک شده و برای رسیدن به توافق فقط چند روز فرصت باقی است. خبرها از آغاز آخرین مرحله این گفتگوهای ۱۰ ماهه برای احیای توافق سال ۱۳۹۴ حکایت می‌کنند.
خبرگزاری رویترز پنجشنبه ۲۸ بهمن در گزارشی اختصاصی به نقل از سه دیپلمات غربی از تنظیم پیشنویس ۲۰ صفحه‌ای توافق خبر داد. این در حالی بود که وبسایت امواج.میدیا یک روز قبل و به نقل از منابع ایرانی از این پیشنویس خبر داده‌بود. سردبیر امواج.میدیا محمدعلی شعبانی، عضو نایاک و مسئول اطلاع‌رسانی و روابط عمومی تیم مذاکره‌کننده در دولت حسن روحانی بود. او توسط تندروهای امنیتی و سپاه به جاسوسی متهم شد، اما پیش از دستگیری و آزادی در مهر ۱۳۹۳ از ایران خارج شد.
امواج.میدیا در گزارش خود نوشت: یک منبع ارشد سیاسی ایران به شرط ناشناس ماندن گفت که این سند ۲۰ صفحه‌ای «تا آنجا که من می‌دانم، کل توافق است» و افزود: «این سند شامل سه پیوست مربوط به لغو تحریم‌ها، تعهدات هسته‌ای و آخری نیز درباره برنامه اجرایی است، که شامل ترتیبات و راستی‌آزمایی می‌شود.»
البته گزارش رویترز جزئیات بیشتری دارد و از روند دقیقی برای بازگشت ایران و آمریکا به اجرای تعهدات خود در برجام خبر داده است که مهمترین مورد آن توقف غنی‌سازی اورانیوم با غلظت بالاتر از پنج درصد است. گام‌های دیگر پیشنویس توافق، آزاد کردن حدود هفت میلیارد دلار از دارایی‌های مسدودشده ایران در بانک‌های کره جنوبی و آزادی تمام شهروندان غربی از زندان‌های ایران است که رابرت مالی، مسئول هیات مذاکره‌کننده آمریکا، به عنوان شرط الزامی برای رسیدن به توافق تعیین کرد. به گفته سه دیپلماتی که منبع رویترز هستند، فقط با اجرای این شروط و تایید آن از سوی تمامی طرف‌های دخیل در مذاکرات، اجرای گام‌های بعدی از جمله لغو تحریم‌ها آغاز می‌شود.
با توجه به گزارش رویترز ظاهرا جمهوری اسلامی در مقابل آمریکا کوتاه آمده و پس از ماه‌ها جدل کلامی، پذیرفته که با توقف غنی‌سازی اورانیوم با غلظت بالاتر از پنج درصد قبل از رفع تحریم و پیش از آمریکا، به تعهدات خود بازگردد. پیش از این «زیتون» در گزارشی اختصاصی نوشته بود که تیم مذاکره‌کننده دولت سیزدهم امتیازات بسیاری به طرف‌های غربی داده‌است. البته سایت نورنیوز وابسته به علی شمخانی، دبیرشورای عالی امنیت ملی گزارش رویترز را تکذیب کرد.
یکی از موارد اصلی اختلافات باقیمانده درخواست جمهوری اسلامی از آمریکا برای دادن تضمین عدم خروج مجدد از توافق است که مقامات آمریکایی آنرا نپذیرفته و گفته‌اند از پیش نمی‌توان در مورد تصمیم دولت آینده آمریکا تضمین داد. یک دیپلمات خاورمیانه‌ای و یکی از مقامات ایرانی در وین به رویترز گفتند ایران حاضر است یک شرط ساده‌تر را بپذیرد به این معنا که در صورت نقض توافق، ایران اجازه داشته باشد حدنصاب غنی‌سازی اورانیوم را به ۶۰ درصد افزایش دهد.
«زیتون» گزارش مکتوبی از وزارت خارجه در اختیار دارد که توسط این وزارت‌خانه با عنوان «گزاره‌برگ خبری-تحلیلی» نوشته شده و تاریخ آن مربوط به ۱۹ بهمن است. این گزارش می‌تواند «شرط ساده» جمهوری‌اسلامی درمورد «داشتن اجازه افزایش غنی‌سازی اورانیوم به ۶۰ درصد» یا آنچه جمهوری اسلامی آنرا «دستاوردهای جدید هسته‌ای» می‌نامد را توضیح دهد.
در گزارشی که به دست زیتون رسیده وزارتخارجه ایران موضوعی با عنوان «تضمین ذاتی» ابداع و مطرح کرده و از آن به عنوان اهرم فشار به غرب یاد شده است. براساس تحلیل وزارت خارجه ایران دستاوردهای جدید هسته‌ای (توانایی غنی سازی ۶۰ درصد و یا بیشتر) تضمین ذاتی مذاکرات است که رسیدن به «نقطه گریز اتمی» نیز بخشی از آن محسوب می‌شود. گفتنی است که رسانه‌های دولتی و حکومتی در ایران در روزهای اخیر در مورد تضمین ذاتی مطالبی منتشر کرده‌اند.
در واکنش به گزارش رویترز، سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت خارجه در توییتر نوشت: «توافق نهایی برای صدور مجوز بازگشت آمریکا به برجام با گزارش بی‌منبع تحریف‌شده‌ای که شایعه‌سازی کرده‌است، بسیار متفاوت خواهدبود.»
علاوه بر این رهبر جمهوری‌اسلامی در سخنرانی ۲۸ بهمن خود به موضوع مذاکرات اشاره کرد و گفت مواردی را که وی در ارتباط با «برجام» در سالهای ۹۴ و ۹۵ گفته بود را رعایت نکردند و به همین دلیل امروز نظام با این مشکلات دست به گریبان است، او در جمله‌ای کوتاه که مشخصا به دولت رئیسی اشاره داشت، افزود: «بنابراین نگاه به آینده مهم است.» و اینگونه مسئولیت مذاکرات را بر دوش دولت رئیسی گذاشت.
چرا این خبر مهم است؟
مذاکرات اخیر ۱۰ ماه پیش و در دولت روحانی آغاز شد در این مدت مقامات جمهوری اسلامی و دولت بایدن بر سر اینکه کدامیک باید ابتدا به تعهدات خود بازگردند، بحث و جدل داشتند. بازگشت به تعهدات از سوی آمریکا به معنای لغو تحریم و از سوی جمهوری اسلامی به معنای توقف غنی‌سازی اورانیوم با غلظت بالاتر از پنج درصد است. عقب نشینی تندروهای دولت رئیسی از مواضع پیشین و دادن امتیازات گسترده به غرب نشان‌دهنده فشار تحریم‌ها و بحرانی است که گریبان اقتصاد دولتی را گرفته است.
رسیدن به پیشنویس توافق بدون اطلاع‌رسانی توسط دولت رئیسی که به دنبال ثبت افتخار توافق هسته‌ای در کارنامه خود است و تکذیب اخبار مرتبط نشان‌دهنده اختلاف در مورد مفاد آن در میان مقامات نظام است، به نظر می‌رسد تکذیب نورنیوز نیز در همین راستا صورت گرفته‌است. زیتون پیش از این در گزارشی اختصاصی نوشته بود که شمخانی بر پرونده هسته‌ای در تهران نظارت می‌کند.
سخنان خامنه‌ای و سلب مسئولیت تلویحی او این احتمال را تقویت می‌کند که جمهوری اسلامی نهایتا ناچار به پذیرش همین پیشنویس شود. اما تندروهایی که امروز در دولت رئیسی مذاکره کنندگان ارشد نظام هستند تا دیروز مخالفان برجام بودند و دولت روحانی را به غربگرایی متهم و توافق هسته‌ای را خائنانه توصیف می‌کردند. در آن زمان تندروها در مجلس دهم، کمیته‌ای تحت عنوان «کمیته تحقیق و تفحص از افراد دارای تابعیت مضاعف، گرین کارت و اقامت» تشکیل دادند و لیست ۱۰۰ نفره‌ای از مقامات و مسئولان دولت روحانی تهیه و بسیاری از آنها را به جاسوسی متهم کردند.
کمی عمیقتر؛ بار مسئولیت توافق و دست‌آویز «تضمین ذاتی»
جمهوری اسلامی بارها تاکید کرده که آمریکا باید گام اول را در بازگشت به برجام برداشته و تحریم‌ها را لغو کند و حاضر به پذیرش توافق موقت نیست. اما به نوشته رویترز در پیشنویس جدید، دولت آمریکا به جای لغو تحریم‌های نفتی ایران، با صدور معافیت‌های سه ماهه شرایط لازم برای فروش نفت در بازار جهانی را فراهم خواهدکرد و اینکه برداشتن برخی از تحریم‌های حساس مستلزم مذاکره مستقیم بین نمایندگان ایران و آمریکاست.
نورنیوز با تکذیب گزارش رویترز نوشت: ایران از ابتدا اعلام کرده تا زمانی که آمریکا گام‌های لازم در مسیر لغو تحریم‌ها برندارد، هیچ‌گونه فعالیتی برای کاهش اقدامات هسته‌ای خود انجام نخواهدداد.
محمدعلی شعبانی سردبیر امواج مدیا پیش از ورود به تیم مذاکره‌کننده، سردبیر نشریه انگلیسی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام بود که فصلنامه شورای روابط خارجی نام داشت. او احتمالا ارتباطات گسترده‌ای با مقامات وزارت خارجه دارد. علاوه بر این جمهوری اسلامی نمی‌تواند با انتشار یک توییت و گزارش‌های رسانه‌ای اخبار مهم خبرگزاری معتبری چون رویترز را تکذیب کند. فایل مکتوب وزارت خارجه نیز که به دست زیتون رسیده بخشی از اطلاعات منتشرشده را تایید می‌کند، تندروها برای دادن امتیاز مهمی چون بازگشت به تعهدات پیش از آمریکا دستاویز «تضمین ذاتی» را ابداع کردند.
در گزارش مکتوب وزارتخارجه که به دست زیتون رسیده، دریافت تضمین، از موضوعات حائز اهمیت در مذاکرات ذکر شده و آمده است: «یکی از نکاتی که باید مورد توجه قرارگیرد، موضوعی تحت عنوان «تضمین ذاتی» (Inherent guarantee) یا تضمین عملیاتی است که در هر توافق احتمالی وجود خواهد داشت.» وزارت خارجه در این گزارش نوشته:«مهمترین و اثرگذارترین تضمین، داشتن توان پاسخگویی مناسب از طریق ایجاد و حفظ اهرم‌های لازم جهت هزینه‌زا کردن نقض عهد طرف مقابل است.»
این گزارش افزوده که «تجربه طرف مقابل از توان جمهوری اسلامی برای احیای ظرفیت هسته‌ای خود در زمانی کوتاه و پافشاری هیات مذاکره‌کننده برای حفظ و صیانت از دستاوردهای جدید هسته‌ای (در حوزه‌هایی که طبق برجام دستیابی به آنها به سال‌ها بعد موکول شده بود) به تعهدات ایران ویژگی «بازگشت‌پذیری سریع» (Rapid reversibility) بخشیده است.» و تاکیدکرده: «طرف مقابل آگاه است که اجرای تعهدات از سوی ایران «اجرای مشروط» (Conditional implementation) خواهدبود و تا زمانی ادامه دارد که طرف مقابل بر اساس معیارهای راستی‌آزمایی مدنظر ایران به تعهدات خود پایبند باشد و در صورت نقض عهد طرف مقابل توان هسته‌ای ایران به سرعت قابل احیا خواهدبود.»
در این گزارش مکتوب، وزارت خارجه جمهوری اسلامی با اشاره به گزارش وال استریت ژورنال در مورد نزدیک بودن ایران به نقطه گریز هسته‌ای نوشته شده که اگرچه چنین محاسباتی فاقد مشروعیت و توجیه است، «اما همین اعتراف نشانگر آن است که هر توافقی که در وین به دست آید، موجب تحکیم و تقویت تضمین ذاتی خواهدبود و چنین توافقی در قیاس با توافق سال ۲۰۱۵ در ابعاد مختلف، حائز ویژگی‌های ارتقاء یافته‌ای است.»
به نظر می‌رسد دولت رئیسی در وضعیت سختی قرار دارد، از سویی رهبر جمهوری اسلامی اراده کرده که به توافق دست یابد تا نظام از تیغ تیز تحریم‌ها جان سالم به در ببرد و از سوی دیگر قرار است با سلب مسئولیت خامنه‌ای قربانی بعدی نظام باشد، تلاش برای حفظ «دستاوردها» و ابداع «تضمین ذاتی» در راستای تلاش دولت برای سبک کردن بار خود است، چرا که احتمالا دولت دیگری وظیفه خواهد داشت از این تضمین‌ها که اهرم فشار محسوب می‌شوند، استفاده کند.
