در حالی که سلطنت طلبان هنوز کودتای سیاه ۲۸ مرداد را «قیام ملی» می خوانند، دیوید اوئن، وزیر خارجه بریتانیا در زمان انقلاب ۵۷، می‌گوید دولت بریتانیا باید نقش خود در براندازی دولت دموکراتیک محمد مصدق را به رسمیت بشناسد.
در آستانه هفتادمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد، آقای اوئن به روزنامه گاردین گفت: «دلایلی خوبی وجود دارند برای به رسمیت شناختن نقش بریتانیا در کنار آمریکا در براندازی تحول دموکراتیک در ۱۹۵۳. با پذیرفتن اینکه اشتباه کردیم که چنان کردیم و به گام‌هایی که به سمت ایران دموکراتیک برداشته می‌شد لطمه زدیم، اصلاحات در ایران را در حال حاضر می‌توانیم محتمل‌تر کنیم.»
به گزارش بی بی سی دیوید اوئن کمی بیش از دو سال وزیر خارجه بریتانیا بود و حدود سه ماه بعد از سقوط سلطنت در ایران، با روی کار آمدن دولت مارگارت تاچر از این سمت کنار رفت.
او به گاردین گفت: «من به شکل علنی در تلویزیون در پاییز ۱۹۷۸ هشدار دادم که حکومت آتی ملاها از نظر حقوق بشر و رضایت فردی بسیار بدتر از حکومت شاه خواهد بود.»
«متاسفانه درستی این حرف ثابت شده است.»
آقای اوئن در این گفتگو به تاثیر بیماری محمدرضا شاه اشاره کرد:
«من بروشنی به شاه گفته بودم که شیوه حکم‌رانی باید راه را برای اصلاحات دموکراتیک باز کند اما ای کاش می‌دانستم او مبتلا به یک بیماری شدید است و خیلی زودتر در ۱۹۷۸، به او فشار بیشتری می‌آوردم تا برای درمان، مدتی در سوییس بماند و اجازه دهد یک دولت دموکراتیک‌تر به عرصه برسد.»
آقای اوئن که ۸۵ سال دارد، گفت پذیرش «اشتباهات» سال ۱۹۵۳ (۱۳۳۲) الان می‌تواند به پیشرفت سیاسی در ایران کمک کند:
«امروز مطالبات قوی زنان برای اصلاحات، با وفاداری به یک روح سیاسی که سابقه تاریخی طولانی در ایران دارد، شنیده و محترم شمرده شده است. اگر اشتباهات گذشته در ۱۹۵۳ را بپذیریم، همانطور که من اشتباهاتم در سال‌های ۱۹۷۷ تا ۱۹۷۹ را پذیرفته‌ام، دولت بریتانیا می‌تواند به آرمان آنها کمک و احتمال موفقیت‌شان را بیشتر کند تا به کنار رانده نشوند.
کودتای ۲۸ مرداد و آمریکا
در ادامه این گزارش آمده است: مادلین آلبرایت، وزیر خارجه آمریکا در دولت اول بیل کلینتون، سه شب مانده به نوروز ۱۳۷۹، در سخنرانی در شورای آمریکایی-ایرانی، با استقبال از «گفتگوی تمدن‌های دولت محمد خاتمی» و اشاره به فعالیت سیاسی زنان ایرانی، درباره سرنگون کردن دولت مصدق گفته بود:
«در ۱۹۵۳، آمریکا نقش برجسته‌ای در سازماندهی براندازی دولت مردمی محمد مصدق ایفا کرد. دولت آیزنهاور بر این باور بود که دلایل استراتژیک کارهایش را توجیه می‌کند اما کودتا یک عقب‌گرد واضح در توسعه سیاسی ایران بود؛ و اکنون آسان است که ببینیم چرا بسیاری ایرانی‌ها همچنان از دخالت آمریکا در امور داخلی‌شان بسیار گله‌مندند.»
او گفت: «علاوه بر این، در ۲۵ سال بعد، ایالات متحده و غرب حمایت مستمری از رژیم شاه کردند. اگرچه این بر توسعه اقتصادی تاثیر زیادی داشت، دولت شاه بی‌رحمانه ناراضیان سیاسی را سرکوب می‌کرد.»
او اضافه کرد: «همانطور که پرزیدنت کلینتون گفته، ایالات متحده باید منصفانه مسئولیت خود را در قبال مشکلات رابطه ایران و آمریکا به عهده بگیرد.»
عملیات آژاکس و سیا
بی بی سی در ادامه ی گزارش خود نوشته است: با وجود صحبت‌های مادلین آلبرایت، سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) سعی زیادی در محرمانه نگهداشتن اسناد عملیات «تی‌پی آژاکس» کرد، اسم رمز ام‌آی شش، عملیات «چکمه» بود.
سرانجام ده سال پیش، در ۲۸ مرداد، شصت سال بعد از کودتا، آرشیو امنیت ملی دانشگاه جورج واشنگتن آمریکا اسناد را منتشر کرد و در اینترنت در دسترس همگان قرار داد. البته سیا خارج کردن این اسناد از طبقه‌بندی را از چند سال پیش‌تر شروع کرده بود.
آرشیو امنیت ملی دانشگاه جورج واشنگتن از مدت‌ها پیش در تلاش بود این اسناد از طبقه‌بندی خارج و منتشر شوند. این آرشیو در سال ۱۹۹۹ برای انتشار گزارش دونالد ویلبر، یکی از برنا‌مه‌ریزان اصلی عملیات آژاکس، به دادگاه شکایت کرد اما سیا از این گزارش دویست صفحه‌ای فقط یک خط آن را علنی کرد.
در سال ۲۰۱۳، آرشیو امنیت ملی پس از سال‌ها، با استفاده از قانون آزادی اطلاعات به نتیجه رسید.
این آرشیو در زمان انتشار نوشت این اسناد سال‌ها پیش بدون اینکه به امنیت ملی آمریکا لطمه‌ای بخورد می‌توانستند منتشر شوند.
در همان حال، این آرشیو بر اساس چند سند بریتانیایی که منتشر کرد نوشت: «بریتانیا به دنبال این بود که اطلاعات مربوط به نقشش در کودتا در ایران را که “بسیار اسباب خجالت ” هستند از تاریخ رسمی آمریکا پاک کند.» انتشار اسناد جدید سیا در این باره تا سال ۲۰۱۷ در آرشیو امنیت ملی ادامه یافتند.
پیش از انتشار این اسناد، درباره نقش سیا در کودتای ۲۸ مرداد بسیار گفته و نوشته شده بود اما مهمترین سند را روزنامه نیویورک تایمز یک ماه بعد از سخنرانی مادلین آلبرایت منتشر کرد، بر اساس «نسخه‌ای از تاریخچه محرمانه کودتای ۱۹۵۳» که «مسئول اصلی برنامه‌ریزی کودتا» نوشته بود. به نوشته نیویورک تایمز این گزارش که در آن زمان هنوز سندی طبقه‌بندی شده بود، نقش دولت بریتانیا را هم در کودتا نشان می‌داد. با آنکه نیویورک تایمز نام نویسنده گزارش را ذکر نکرد، تصور می‌شود این همان گزارش دونالد ویلبر است.
جز این، هیلاری کلینتون، وزیر خارجه وقت آمریکا در سال ۲۰۱۱ در بی‌بی‌سی فارسی در گفتگو با بهمن کلباسی که در آن به سوال‌های مخاطبان هم پاسخ داد گفت: «ما قبلا تاسف خود را از آنچه در سال ۱۹۵۳ انجام شد ابراز کرده‌ایم. مقام‌های ارشد آمریکا گفته‌اند آنچه که می‌توانست و می‌بایست توسعه طبیعی دموکراسی در ایران باشد، مختل شد.»
در بریتانیا، در رسانه‌ها، در اظهار نظرهای مقام‌های سابق، در چندین کتاب و کار دانشگاهی و همچنین بر اساس برخی اسناد دیگر که از طبقه‌بندی خارج شدند، بارها نقش اساسی دولت در کودتای ۲۸ مرداد مطرح شده است اما دولت بریتانیا هیچگاه رسما به آن اذعان نکرده و اسناد هنوز محرمانه مانده‌اند.
در حالیکه از سال‌ها پیش، نقش کرمیت روزولت بعنوان رهبر بخش آمریکایی عملیات آژاکس روشن بوده، اما هدایت‌کنندگان بریتانیایی کمتر نامشان گفته و ذکر شده است. با این حال گزارش شده بود که در ان سال‌ها، سرهنگ کریستوفر (مونتی) وودهاس مسئول ام ای شش در ایران بوده است.
اکنون مدرکی منتشر شده که نشان می‌دهد مسئول واقعی گرداندن بخش بریتانیایی عملیات، مونتی وودهاس نبوده است.
مصدق رابطه با بریتانیا را قطع کرد و در نتیجه کارکنان سفارت باید ایران را ترک می‌کردند. وودهاوس هم تهران را ترک کرد و به لندن رفت اما در آنجا ماموریت دیگری به او محول کردند.
نورمن داربیشر، مسئول واقعی گرداندن بخش بریتانیایی عملیات آژاکس/چکمه تا چند سال پیش برای عموم ناشناخته بود. او جای مونتی را گرفت و چون خودش هم ناچار به ترک ایران شده بود، در قبرس مستقر شد و عملیات را از آنجا اداره می‌کرد.
روایت نورمن داربیشر از این عملیات در مستندی به نام کودتای ۵۳ به نمایش درآمده است.
تقی امیرانی در سال ۲۰۱۶ در میان اوراق هدایت متین دفتری، نوه محمد مصدق، به متن مصاحبه و فیلم‌هایی برخورد کرد که برای ساخت یک مستند ثبت و ضبط شده و سازندگان آن از آقای متین دفتری مشورت گرفته بودند. این مجموعه مستند را یک شبکه تلویزیونی بریتانیایی به نام گرانادا (اکنوی بخشی از آی‌تی‌وی است) در سال ۱۹۸۵ ساخته بود به نام «پایان امپراتوری.»
در آن مستند اما از این مصاحبه استفاده نشد که نورمن داربیشر توضیح می‌داد چگونه می‌خواستند «از دست مصدق خلاص شوند» و می‌گفت می‌داند چقدر خرج عملیات شده است، هفتصد هزار پوند. او در واقع همان کسی است که گزارش دونالد ویلبر می‌گوید نقشه اولیه عملیات را کشیده بود. گفته می‌شود نورمن داربیشر از کسانی بود که در موفقیت عملیات بعد از ناکامی آن در ۲۵ مرداد اصرار می‌کرده است.
داربیشر، مسلط به چند زبان از جمله فارسی، در سه مقطع در ایران زندگی کرد، پیش از ۲۸ مرداد در دو نوبت و در مجموع حدود هفت سال. بار سوم ده سال بعد از سرنگون کردن دولت مصدق، به مدت چهار سال.
او هشت فرزند داشت که برخی در تهران به دنیا آمدند و همسر اولش در یک حادثه رانندگی در ایران جان خود را از دست داد. نومن داربیشر بیشتر از هر بریتانیایی دیگری به محافل ایرانی‌ها رفت‌وآمد داشت و به گزارش گاردین ماهی دو بار شاه را می‌دید و گاهی با او اسکوآش بازی می‌کرد.
او در سال ۱۹۹۳ در انگلستان درگذشت.
مستند کودتای ۵۳ به کارگردانی تقی امیرانی به ماجرای نورمن داربیشر می‌پردازد. متن پانزده صفحه‌ای مصاحبه نورمن داربیشر در آرشیو امنیت ملی دانشگاه جورج واشنگتن منتشر شده است.
این مستند در سال ۲۰۱۹ ساخته شده اما تقی امیرانی به گاردین گفت هنوز پخش‌کننده‌ای برای آن در بریتانیا پیدا نشده است:
«ما شاهد عجیب‌وغریب‌ترین و نابکارانه‌ترین تلاش‌ها بودیم برای مکتوم ماندن محتوای فیلم و شانس آن برای توزیع؛ با پیچیده‌ترین شگردهایی که درخور کارهای (ژان) لوکاره است.»
