تحلیل فایننشال تایمز از تنش فزاینده در خاورمیانه
🔻 برای دههها، ایالات متحده/ ترکیه و اسرائیل را بهعنوان دو ستون حیاتی برای ثبات در خاورمیانه میدانست؛ متحدانی ضروری، هرچند با روابطی پرتنش. اما اکنون، این دو ستون در برابر یکدیگر قرار گرفتهاند — آنهم نه در سطح دیپلماتیک، بلکه در مسیر یک تقابل آشکار که احتمال تبدیل شدن به درگیری نظامی مستقیم را دارد.
تنش از غزه تا میدان سیاست
با آغاز جنگ اسرائیل در غزه و کشتار گسترده غیرنظامیان فلسطینی، دولت رجب طیب اردوغان موضعی بیسابقه علیه اسرائیل اتخاذ کرد. اردوغان اسرائیل را «دولت تروریستی» خواند و آشکارا از جنبش حماس حمایت کرد، آن را بخشی از «مقاومت مشروع مردم فلسطین» دانست و بارها خواستار محاکمه مقامات اسرائیلی در دادگاههای بینالمللی شد.
در همین حال، منابع اطلاعاتی غربی به فایننشال تایمز گفتهاند که ترکیه در سالهای اخیر، از طریق خاک خود یا با چشمپوشی اطلاعاتی، امکانات لجستیکی، مالی و حتی آموزشی برای برخی اعضای حماس و دیگر گروههای مسلح فلسطینی فراهم کرده است. برخی شاخههای حماس در استانبول مستقر بودهاند و از آنجا عملیات و ارتباطات بینالمللی خود را هماهنگ کردهاند.
اسرائیل، نگران و آماده واکنش
اسرائیل، بهویژه در ماههای اخیر، بارها ترکیه را متهم به «حمایت عملیاتی» از گروههایی کرده که تلآویو آنها را تروریستی میداند. در پاسخ، دولت اردوغان اعلام کرده که به «هیچوجه» از اقدامات مسلحانه علیه غیرنظامیان دفاع نمیکند، اما حمایت از مقاومت مشروع فلسطینیها را حق خود میداند.
افزایش فعالیتهای نظامی نیابتی در لبنان، سوریه و عراق، و احتمال انتقال سلاح از خاک ترکیه یا با واسطه کشورهای دیگر به گروههای ضداسرائیلی، نگرانیها را در تلآویو به اوج رسانده است. برخی تحلیلگران اسرائیلی هشدار دادهاند که اگر ترکیه در سطح عملیاتی به تجهیز مجدد حماس یا دیگر گروهها کمک کند، اسرائیل ممکن است به «اهداف مرتبط با حماس در خاک ترکیه» حمله کند — اقدامی که میتواند آتش جنگ مستقیم را شعلهور سازد.
تغییر ژئوپولیتیکی: آمریکا با دو متحد در تضاد
فایننشال تایمز هشدار میدهد که سیاستگذاران آمریکایی باید با یک واقعیت جدید روبرو شوند:
خطر جنگ بعدی در خاورمیانه ممکن است نه از سوی دشمنان کلاسیکشان (مانند ایران)، بلکه از دل درگیری میان دو شریک کلیدیشان — ترکیه و اسرائیل — شکل بگیرد.
این وضعیت، موقعیت واشنگتن را بهشدت دشوار میکند، زیرا هر دو کشور نقش مهمی در برنامههای نظامی و امنیتی آمریکا در منطقه دارند.
از جنگ غزه تا صفآرایی منطقهای
آغاز جنگ غزه در اکتبر ۲۰۲۳ و حملات گسترده اسرائیل به مناطق غیرنظامی فلسطین، واکنش تند ترکیه را برانگیخت. اردوغان آشکارا از جنبش حماس حمایت کرد و اسرائیل را به «نسلکشی» متهم ساخت. مقامات ترک، از جمله رئیسجمهور و وزیر خارجه این کشور، صراحتاً اعلام کردند که «حماس تروریست نیست، بلکه نیرویی است برای مقاومت مشروع».
این موضعگیری نهتنها خشم اسرائیل را برانگیخت، بلکه زنگ خطر را برای متحدان غربی نیز به صدا درآورد. بهویژه که اسناد اطلاعاتی فاششده نشان میدهد برخی فعالیتهای عملیاتی حماس از خاک ترکیه و با تسهیلاتی از جانب دولت یا نهادهای وابسته به آن صورت میگیرد.
نقش ترکیه در حمایت از گروههای مسلح مخالف اسرائیل
ترکیه در سالهای گذشته متهم به تأمین پناهگاه، حمایت مالی و حتی تسهیل آموزش برای شاخههای سیاسی و عملیاتی حماس شده است. برخی از دفاتر حماس در استانبول فعالیت داشتهاند، و چندین چهره کلیدی این گروه آزادانه در ترکیه رفتوآمد کردهاند.
گزارشهای اطلاعاتی اسرائیل و آمریکا نشان میدهد که:
- ارتباطات مالی و لجستیکی میان اعضای حماس در قطر، لبنان و ترکیه به شکل فعالی برقرار است.
- برخی تسلیحات و فناوریها از مسیر خاک ترکیه یا تحت پوشش سازمانهای خیریه به مناطق تحت کنترل حماس ارسال شدهاند.
- دستکم چند عملیات سایبری و جاسوسی مرتبط با حماس در خاک ترکیه هدایت شدهاند.
این اتهامات، باعث شده اسرائیل هشدار دهد که در صورت ادامه حمایت آشکار ترکیه از «گروههای مسلح ضداسرائیلی»، ممکن است به «اهداف مرتبط با تروریسم» در ترکیه حمله کند.
واکنش ناتو؛ سکوت یا تردید؟
ترکیه عضوی کلیدی در پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) است. در صورت بروز درگیری مستقیم میان اسرائیل و ترکیه، ناتو با یکی از پیچیدهترین بحرانهای تاریخ خود روبرو خواهد شد.
از یکسو، اسرائیل شریک امنیتی بسیار نزدیک به آمریکاست و بسیاری از اعضای ناتو (از جمله آلمان و بریتانیا) با تلآویو همکاریهای دفاعی گسترده دارند. از سوی دیگر، اساسنامه ناتو ایجاب میکند که در صورت حمله به یکی از اعضا، سایر اعضا به دفاع از آن برخیزند (اصل ۵).
اگر اسرائیل به مواضع مرتبط با حماس در خاک ترکیه حمله کند، واکنش ناتو ممکن است شدیداً دوپاره شود.
نقش ایران و قطر؛ تغذیه پشتصحنه جنگ نیابتی
در این بحران رو به گسترش، قطر و ایران هر دو نقشی دوگانه دارند.
- قطر یکی از حامیان مالی اصلی حماس است و ارتباطات نزدیکی با ترکیه دارد. در بسیاری موارد، سیاستهای دو کشور در حمایت از جنبشهای اسلامی منطقه (از اخوانالمسلمین تا حماس) همسو بوده است.
- ایران با دقت بحران میان ترکیه و اسرائیل را رصد میکند. گرچه تهران و آنکارا در برخی نقاط (سوریه، قفقاز) رقیباند، اما هر دو دشمن سیاستهای اسرائیل هستند. ایران احتمالاً از تقابل ترکیه با اسرائیل استقبال خواهد کرد، چرا که این امر میتواند فشار از محور مقاومت وابسته به ایران را کاهش دهد و میدان بازی را گستردهتر کند.
ترکیه، تروریسم و مرزهای خاکستری
اگرچه دولت ترکیه حمایت خود از فلسطینیان را «حمایتی انسانی و سیاسی» میداند، اما بسیاری از کشورها و تحلیلگران، رفتار آنکارا را چیزی بیش از موضعگیری سیاسی میدانند.
اتهامهایی مبنی بر:
- پناه دادن به افراد تحت تعقیب بینالمللی،
- چشمپوشی از نقلوانتقالات مالی غیرقانونی،
- ارتباط غیرمستقیم با گروههای تندرو در سوریه و لیبی،
- و استفاده از سازمانهای خیریه بهعنوان پوشش،
همگی ترکیه را در مظان اتهام حمایت از تروریسم سازمانیافته قرار دادهاند.
در کنار این، ترکیه بارها به حمایت از گروههای جهادی در سوریه، و حتی استفاده از نیروهای نیابتی برای عملیات در لیبی، قفقاز و شمال عراق نیز متهم شده است.
جمعبندی: خاورمیانه در آستانه انفجاری دیگر
با افزایش سطح درگیریهای نیابتی در لبنان، سوریه، عراق و غزه، تنش میان ترکیه و اسرائیل میتواند به دومینوی خطرناک و پیشبینیناپذیر در منطقه بدل شود.
اختلاف میان این دو قدرت، تنها درگیری میان دو دولت نیست، بلکه رویارویی دو گفتمان متضاد در منطقه است:
یکسو دولت یهودی با پشتوانه غرب، و سوی دیگر دولت اسلامگرایی که خود را حامی مقاومت و ملتهای مسلمان میداندر صورت عدم مداخله دیپلماتیک و مهار تنشها، خاورمیانه ممکن است شاهد جنگی باشد که نه از جانب دشمنان سنتی، بلکه از دل دو «متحد قدیمی غرب» شکل گرفته است.
SHORESH